BALITE

“APOUNAYKAY’ metten! Kayatyo met ngamin nga ania man a kiddawenyo, mayawat a dagus!”
Nariingak ti panagsaosao ni nanang. Ammok lattan a ni lilang ti kaungetna. Di man ngatan agpakatutoren daytoy iti pangibaonanna ken ni nanang.
“’La, ir-iriagannakon!” insaning-i ketdi ni lilang. Nalawag a mangngegko ta adda laeng iti ampir ti kalapawmi ti inaramid ni tatang a pagyananna. “Gapu met la ta di makabael dataon…”
“Saan met a kasta. Ngem panunotenyo koma met, a, ti bambannogko iti agmalem.”
Aglakolako iti nateng ni nanang idiay ili. Sumangpet iti pangngaldaw. Pagtarusan a pagumbian dagiti dua a kakaanakak, da Princess ken Joy. Iti amiananenmi ti balay da Manang Rosie ken Kayong Kardo. Trese a tawen ti baetmi ken Manang Rosie. Menoposal bebiak kano . Isu a pagangayanna, malemton no masangona a labaan dagiti murengmi.
Siak koma ti aglaba ngem sangkaitugotnak met ni tatang idiay bangkag. Iti tawenko a sangapulo, adun nga obra ti ammok. No Sabado ken Domingo, iti laeng bangkag ti ‘yanko.
“Nakabannogam koma met?” nangngegko a kinuna ni lilang.
“Kadagiti appokom iti tumeng, a! Ken dakayo!”
“Nakabannogam koma kaniak? Dinak met as-asikasuen!”
“Pagsaananna pay met, ‘ya? No kasta nga agasugkay’ iti rabii, asino ti mangtultulong kadakayo? No agdungritkayo, asino ti mangdaldalus kadakayo?”
“Ni Uyda, a!” insungbat ni lilang.
Ni Anti Loida ti kayatna a sawen. Iti laeng dayaenmi ti balayda. Aglaba ti pagsapulanna. Mangngalap met ni Angkel Dison nga asawana. No mumalemen, pagsanguandan nga agassawa ti mangtumba iti “bilog” wenno sangabotelia a gin iti paraanganda ket awan bibiangdan no pappapanan dagiti tallo a butirog nga annakda.
“Pordios, ‘Nang! No dinakay’ payen ammo a taliawen! Kunam met la no nakaad-adayon ti balayda ta dinakay’ payen masirip!”
“No kanayonnak nga umay sarsaritaan? Ilablablabaannak pay!”
“Agkabawkayon a talaga!”
“Saanak pay nga agkabaw!” inlaaw ni lilang. “’Kaskastanak latta ta awan baelkon,” inyanug-ogna. “Ayyapo, ‘ya, ta nagkas-angen ‘toy gasat. ‘Pay a dinak pay la ngamin alaen…”
Bimmangonak. Indalimanekko ti nagiddaak. Nagtarusak iti pagsarban. Nagdiram-os ken nagmulumogak.
“Saankayo nga agdung-aw, a… kababain!”
Kastana ni lilang. No aginnaladan iti sao ken ni nanang, pamrayanna ti agsangit santo agdung-aw, banag a kasuron unay ni nanang. Ung-ungtan pay no kua ni nanang ni lilang no kasta a makapanawen ti mairana a bisita. Es-estoriaen ngamin ni lilang a baybay-anmi kano . Dimi kano payen pakpakanen. Asino met ti di masuron ket iranana pay a dagiti nagsiding ti dilana ti pangibagaanna? Koma no agpayso.
Limada nga agkakabsat da nanang. Ni Angkel Arman ti inaunaanda, nagbalay daytoy iti kabangibang a barangay. Ni Anti Loida ti maikadua. Ni nanang ti sumaruno. Ni Angkel Aldong ti maikapat. Tallo ti anakda ken Anti Ising ngem pasig nga awanda iti dennana. Nagtatalaw met dagitoy idi agtalaw ti inada a di nakaibtur iti kinabartekero ni angkel.
Maymaysa ita nga agbibiag ni Angkel Aldong. Makikabkabbalay kada Angkel Idot a buridekda. Agyanda amin iti family house da lilang. Kas ken ni Angkel Aldong, kasingin met ti arak ni Angkel Idot. Agdung-aw ti aldaw a di nakalidok. Natukantukad dagiti lima a kakasinsinko nga annakda ken Anti Aida.
Iti kinaganus ti isipko, addan nagapn a rurodko kadagiti kakabsat ni nanang. Ni Anti Loida la unay. Dina man la umay komustaen ni lilang no umang-anges pay met laeng. Adda naminsan a binagaak tapno sukatanna ni lilang ta nagdungrit daytoy ngem ti ketdin darasna a nagpaabagatan. Agur-uray kanon dagiti ilabaanna. Kapilitan a siak ti nangdalus ken ni lilang.
Sa laeng naalisto ni Anti Loida no madamagna nga adda kuarta ni lilang nga inted dagiti kakabagianda a simmarungkar. Ririenda ni lilang no di mangted daytoy. Kesio awan kano ti igatangna iti bagas. Apaglikud pay laeng no kua ni anti, addad’tan da Angkel Idot ken Angkel Aldong. Kidkidenda amin a naited ken ni lilang.
“Kayariganda ti balite,” sangkakuna no kua ni tatang. “Ti balite, agbibiag laeng gapu iti padana a kayo a sumipsipanna. Ipaturayna a matay ti pakairamramananna a kayo!”
Dakkel ti pammabasol ni tatang ken ni lilang. Nasapa a nabalo ni lilang ket idi kano pay baro da Angkel Idot ken Angkel Aldong, pinanuynoyanna ida. Itedna amin a masapulda. Ditoy ngamin Ammubuan, maysa idi ti pamilia da lilang kadagiti kalawaan iti talon.
Idi agpamilia ni Angkel Idot, ni latta lilang ti mangbibiag kadakuada. Amin a mabagi iti talon, agdiretso kenkuana. Rason kano ni lilang: ‘tangay isu kano ti kabbalayna ken buridek. Kasla don ken donia ti panagbiag da Angkel Idot ken Anti Aida.
Da nanang ken tatang, di man la pinuruakan ida ni lilang. Nupay kasta, inggaed ni ketdi ni tatang ti nagtrabaho tapno dikami manglangan a mangan.
In-inut a nagsuek ti panagbiag da lilang. Sugal ken arak ngamin lattan ti as-asikasuen da angkel. Ni met Angkel Arman, addaan iti nagpaiduma a sirib. Saan nga agun-uni ngem permi met ti panangkittabna kadagiti talon a pagbibingayanda koma nga agkakabsat. No manon nga ektaria ti binukodanna nga inlako. No kasta gayam a sarungkaranna ni lilang, papirmaanna dagiti pappapeles. Ibagana kano lattan ken ni lilang—a di idin makabasa—nga isaldana laeng ti daga tapno adda pagpaagasna kadagiti kasinsinko. Gayam, ilakonan ti daga!
Ita, sangkailgat laengen ti pagbibingayan da nanang a talon. Itay laeng napan a tawen, inlako da lilang ti dua ektaria idiay Allacapan ta naopera ni Anti Aida. No saan a naasikaso, nalabit nga impannan. Tinubuan kano iti lasag ti matrisna!
Idi napigsa ni lilang, agnaed iti ‘yan da Angkel Idot. Ngem idi agsalogen ti pigsana, didan kaykayat. Kanayon a pagsawan ni Anti Aida. Kaalumiimda payen a dalusan no kasta nga agdungrit. Ammok dagitoy ta malabsak ti balayda no kasta a mapanak agbasa.
Estoriaek no kua ken ni nanang ti mangngeg ken makitak no sumangpetakon. Napalalo ti pungtotna. At-atipaen ni tatang no igay-at daytoy a rauten ni anti.
Idi adda pay laeng ni lilang iti ‘yan da Anti Aida, ditoy balay ti kamanganda no adda agalen ni apong. Umayda mangibaga iti igatang ti agas wenno pangpaospital no kasta a nakaron ni lilang. Adda ngamin angkit ni lilang.
Ket ita ta nakapuyen ken agkabaw payen ni lilang, immayda lattan imbattal ditoy balay a kasla awan aniamanna. Makatawenton ni lilang ditoy balay. Linipatdan! Sadanto la siguro umay siripenen no nalamiisen a bangkay!

ITI panaggapuk iti pagadalan kadayta a malem, nasangpetak ti panagdinniskutir da lilang ken nanang. Ipilit ni lilang ti panagsublina iti denna da Anti Aida. Kayatna kano nga iti balayna ti umuloganna. Ti pagsiddaawak, kasano pay a makaulog iti balayna ket nagbalin metten a kalkalapaw daydi dua kadsaaran a balay-Kastila?
Kinapatang ni nanang ni tatang idi sumangpet daytoy a naggapu iti bangkag.
“Anianto laengen ti masao dagiti tao?” kinuna ni nanang. “Pagpapasaanmi ti inami? Ken kakaasinto laeng iti denna ti ipagko!” Ni Anti Aida ti kayatna a sawen.
“Tungpalem lattan, a, ti kayatna!” kinuna ni tatang. “Narigat no di patgan ti kiddawna amangan no isunto ketdi ti di pakapudnuan.”
Impaabagatanda ngarud ni lilang iti kabigatanna. Kinibin ni nanang. Awan ngamin ti immay kadagiti kakabsat ni nanang a lallaki idi paayabanna ida. Adu kano ti trabahoda. No di koma ammo a tengnged lat’ arak ti obrada!
Kasta unay a suron ni tatang. Simmurotak ta binagkatko ti karton a nagyanan dagiti bado ni lilang. Idi maidanonmi iti balayna, nasiputak ti panagmisugsog ni Anti Aida.
Apaman a naiplastar da nanang ni lilang, pimmanawdan. Nabatiak ta implastarko met ti binagkatko.
“Ayyapo,” insennaay ni anti, “kasta la unay ngaruden ti rigat, adda pay la nayon a taraknen a ngiwat!”
Nasaok dayta ken ni nanang.
“Naglaingen!” impugtitna. “Kunam no asino nga agsasao! Pay man!”
“Agtalnaka, Baket,” inyatipa ni tatang. Igay-at ngaminen ni nanang ti mapan rumaut.
Iti kaadda ni lilang iti ‘yan daAnti Aida, di latta naginana ni nanang. Isu pay laeng ti mangdaldalus ken ni lilang. Nakasapsapa da angkel ken anti a sumalog idiay talon. Sumipngetton no sumangpetda.
No kasta met nga adda kasapulan ni lilang, baonen da angken ken anti dagiti ubbing tapno sukonenda ni nanang. Masiudot metten ni tatang.
“Ditoy pay la ti tarayanda!”
Ngem agpatingga laeng iti sasao.

MALEM ti Lunes. Agtartaray dagiti kakasinsinko nga umay nangayab ken ni nanang. Marigatan kano ni lilang nga umanges. Ipannan sa kanon!
Napan met a dagus ni nanang. Simmurotak.
Simrek ni nanang iti siled ni lilang. Nagbatiak iti ruar. Madamdama pay, mangngegkon ti sangit iti uneg. Awanen ni lilang.
Nadlawko a kasla aniamanna kada Anti Loida ken Anti Aida. Imbes met a tulongan dagiti uulitegko ni tatang nga agbirok kadagiti masapsapul ken mangisagana iti aglawlaw, inun-unada ketdin ti nagpagatang iti arak.
Iti suron ni tatang, di immammingaw iti umuna a rabii.
Rigat koma a nagpaiduma no di timmulong dagiti kabarangayan. Dakkel koma met a katulongan dagiti tong ken tulong dagiti politiko ta nairana nga asidegen ti eleksion idi pumusay ni lilang ngem agiinnuna met dagiti kakabsat ni nanang a mangibolsa kadagitoy.
Iti aldaw ti pumpon, idiiruardan ni lilang iti balay, inabay ni Anti Loida ni Anti Aida. Ket nagdanggayen ti anug-ogda. Kasla mauragada a baka!
“Ay, awanen ti tong. Ket dayta ti sangsangitanda!” nangngegko nga insutil ti maysa a lakay iti asidegko.

NABAYAG daydin. Awanakon idiay Ammubuan. Kaduak metten da tatang ken nanang ditoy Tuguegarao. Nakaturposak metten iti kolehio ket siakon ti manedier ti maysa a cable TV itoy a siudad. Da Manang Rosie ti agyanen iti napasayaaten a balaymi idiay Ammubuan.
“Nakapsut ken medio agkabawen ni Anti Aida,” impadamagna kaniak iti isasarungkarna kadakami kadayta nga aldaw. “Pagpipinnasaan met dagiti annakna. No mabalin, awan ti mayat a mangala kenkuana. Ta rigat met la ti adda kadagiti kakasinsinta. Kasta met laeng ken ni Anti Loida. Bakbaket nga agpayso ngem ni Anti Aida ngem ikarkarigatanna pay la ti aglabalaba.”
Kinitak da tatang ken nanang nga agmermerienda iti salas bayat ti panagbuybuyada iti wide screen a telebision.
“Inton agsublika idiay, Manang,” kinunak a daydi lilang ti adda iti panunotko, “ipalagipmonto kaniak ta mangipaw-itakto iti uray napia la a para sidada.”
Napalua lattan ni Manang Rosie. Diak ammo no asino met ti malagipna. (jmp)