ADAPTARENNAK KANO NI TATANG

TI impukkaw a panangaw-awag kaniak ni nanang manipud iti kosina ti nanglukag ken nangpabangon kaniak iti dayta nga agsapa ti Lunes. Nalagipko nga ita nga aldaw ti ipapanmi ken tatang idiay ili tapno sakaenmi ti bert sertipikitko. Kuna ngamin ni Maestra Margie dita Cabuyonan Elementary School a masapul iti iseserrekko iti Gred Wan.
Daras a kinupinko ti ules nga abel-Iluko ken pinagtutuonko dagiti punganko sa imparabawko dagitoy iti karton iti suli a nagturogak a sipi ti kalapawmi. Linukotko ti ikamen ket impasanggirko iti abay ti karton. Kalpasanna, immulogak iti tallo-pangal nga agdan. Iti daga ti yan tikosinami.
“’Ka agdigosen!” imbugtak manen ni nanang a nadanonko iti kosina. “Narigat no maladawkayo ta diyo makamakam ti lugan!”
Ditoy bariomi a Cabuyonan, sangapulo ket tallo a kilometro ti kaadayona iti poblasion, maysa laeng ti agbiahe a lugan– ‘diay dyip da Manong Rilo a taga-Sitio Daya. No dimo makamakam ti lugan iti haywey a permit’ tapokna, anusam a pagnaen ti agpaili no adda nasken a gagaraem idiay ta maminsan la nga agbiahe ti lugan— agpapan ken agawid.
Innalak ti timba ket nagturongakon iti bubon. Nakitak ti likudan ni tatang a simrek iti banio a naaramid iti pan-aw iti asideg ti bubon. Kalpasan a nakasakdoak, naguyosak lattan iti kamasetasan iti abay ti bubon.
“Neay, ta agburleska metten, Anton!” diak napakpakadaan ti yaasideg ni Manang Mariness a nakabitbit iti timba. Kaarrubami. Disisaisna. Umay sumakdo.
Immisemak laeng. Ta ania koma ti dakesna?
“’Dan sa ket papanam, a?” Indissona ti timba sa nagsakdo. “’Ta laeng a makitaka a nasapa nga agdigos. Pakaung-ungtam pay no kua ken ni nanangmo ti dimo panagdigos iti uneg ti tallo nga aldaw,” inrungiitna.
Minisuotak ti likudanna. Ania komat’ bibiangna? Uray man makabulan a diak bumuyat!
Digos-wak ti namay-ak. Ginammatak lattan dagiti inuyosko nga imparabawko iti masetas ket isun ti pinagpunasko.
“Papanam, ‘ya?” inamad manen ni Manang Mariness.
“’Diay ili, Manang,” insungbatko.
“’Panmo obraen? Asino ti kaduam?”
“Sakaenmi ken tatang ‘diay bert sertipikitko!”
“Ay, wen, ag-Grade Oneka gayamen a kas ken ni Elisa!” Ti buridekda ti kayatna a sawen. Binagkatna ti sinakdona ket nagnan a nagturong iti balayda iti amianan ti balaymi.
Nagtarayak metten a simrek iti balay kalpasan a naisuotko ti pinagpunasko a badok. Nagderetsoak iti kosina ket binirokko ti garapon ti bagas a kapemi. Nangalaak iti baso iti pagsareban sa nangtakoak iti napudot a danum iti banga a nakadadang pay laeng. Tinemplak ti kapek.
Naguduakon ti kapek idi sumrek ni tatang a nakabidang iti tualia.
“’Tay kapek, Baket?” sinaludsodna ken ni nanang nga aggagao.
“Di agtemplakan no makakapkapeka!” indil-ag ni nanang. “Makatempla pay ‘ta putotmo!”
Linibbian ni tatang ti likudanna. Sa immuli iti kalapawmi ket pinugtuak lattan a mapanen agsukat.
“Naimas sa ti sidatayo, Nanang?” inyartiokko. Narigaten no sabtek ti pudot ti ulona. No apay ketdi a kastana idinto a nakaan-anus met idi.
“Liningta a dalag,” kinunana. “Naala ni tatangmo ‘tay parbangon a panagliwliwna ‘ta alog.” Ti kabalangegan iti abagatan ti purokmi ti kayatna a sawen.
“Awan lat’ kamatis, ‘Nang?” Timmakderak ket indissok ti nagkapeak iti paginnawan nga abay ti paglutuan.
“’Da dita,” intudona ti basket a plastik a nakasab-it iti asideg ti ridaw.
Nangalaak iti kamatis sa binugguak. Pinattogak iti munamon a bugguong ti platito. Impettakko lattan ti lima a kamatis.
Mabalinen a pagilig-isan iti kuto ti boksitko idi malpaskami a mangan. Nagsukatak kalpasanna.
“’Da met la kuartayo nga agama?” inamad ni nanang idi agpakadakamin ken tatang.
Nagtung-ed laeng ni tatang.
“’Manay met la ‘ta innalam, sika a laklakayan?” kinusilapanna ni tatang.
“Sobra pay, a!” inlastog met ni tatang. “Singkuenta met la ti pagsakada iti bert sertipikit, kas kuna ni Maestra Margie.”
Pinaunanak ni tatang idi unorenmin dagiti tambak dagiti piskaria iti panagpahayweymi. Naglalasbang dagiti utong iti bakrang ti dalan.
Apaghusto a sumungad ti dyip iti daya idi makadap-awkami iti kalsada. Adun dagiti nakabitin. Binagkatnak ni tatang idi agsardeng ti dyip ket inyawatnak lattan kadagiti nakapuesto iti sallabawan.
Innem a tao, a panakiramanan dagiti tallo a nakauniporme, ti nadanonmi iti sinerkanmi a ridaw ti munisipio. Katukayok ti ilimi ta impasurotdak kano da tatang ken nanang iti patronmi a San Anton, a nakaadawan met ti nagan ti ilimi, ta husto a mayanakak idi kaaldawan ti piestana a Mayo Dos.
Adu kano idi ti nagkuna, segun iti estoria da tatang ken nanang, a nasingpetakto a tao. Maipagpannakkel. Ken adayo ti madanonko. Siguro, makaabrodak! Adda kano kaniak dagiti pagilasinan. Diak la damdamagen no ania dagita a pagilasinan.
Nadanon ti batangmi ken tatang. Imbagana ti gagarami. Linukib ti kabaketan ti agpirpirpir a libro. Nabayag bassit.
“Siguradoka iti tawen nga imbagam?” kinitana ni tatang.
“Wen, Ma’am,” kinuna met ni tatang.
“Ngem awan met ti nagan ti anakyo ditoy,” intudona ti libro. “’Mangan no naladaw nga impalistayo ‘ta ubing?” Kinitanak a nakaipus la ken ni tatang.
“Saan, Ma’am,” naalumanay a timek ni tatang. “Kinapudnona, kabigatan daydi panaganak ni baket, binaonkon ‘di nangpaganak kenkuana a mangirehistro iti ubing.”
“Amangan no saanna nga immay inrehistro?”
“Pagsaananna ketdin, Ma’am, ket no inikkak pay iti sangagasut a pisos. Pagpletena ken pagilakadna kano.”
“Dayta a tawen a pannakayanak ‘ta bungayo,” inrikepna ti libro, “libren ti panagirehistro iti ubing. Wen, agpayso nga adda singsingeren idi ’toy opisina kas mayannatup iti bilin ti linteg. Ngem duapulo pisos laeng.”
“Nagalasen! Naallilawkami gayam a dina oras!” Nagkutikuti dagiti sangi ni tatang.
“Adda kadi inted kadakayo ‘di binaonyo a kopia ti nakairehistruan ‘ta ubing?”
“Awan ti matandaanak, Ma’am.”
“No kasta ngarud, saan a nairehistro ti anakyo.”
Nakudkod ni tatang ti teltelna. Ammok a marurod iti nangpaltot kaniak ngem ania pay koma? Nabayagen a dimmaga daydi Baket Osang a taga-Sitio Bilid.
“Kasano ngarud itan, Ma’am?” inamadna. “Masapul pay met nga’d ‘ta ubing ti bert sertipikit kadaytoy a panagbasana…”
“I-late registrationmo, a, Ading. Nagbuniag met laengen ‘ta ubing?”
“Ay, sampay, a, Ma’am,” mababain ni tatang a nagkuna.
Nagadu met a damdamagen daytoy a baketen, nakunak iti unegko. Apay pay la ti nagbuniagan ket ti met la bert sertipikit ti gagarami? Hmp!
“Pabuniagam pay ngarud, Ading.”
“Dayta laeng ti masapul, Ma’am?”
“Saan pay, a. Masapul nga ag-affidavitkayo nga agassawa. Mangalakayo metten iti dua a witness a mangpaneknek nga anakyo ni Anton. Ag-joint affidavit met dagitoy. Agsedulakayo nga agassawa kasta met dagiti ag-witness. Ipaseroksmonto ti baptismal certificate ‘ta ubing iti tallo a kopia; kukuayo ti orihinal.”
“Din sa met masapul ti nagbuniagan idi, Ma’am?” inamad ni tatang. Permi a panagkudkodna. Naimbag la ketdin ta awan pay unay tao. No ania ket ti nagatel iti ngatuen ti kanigid a lapayagna, a!
“Agpayso, Ading. Ken uray ita. Ngem dayta ket no di pay late ti nairehistro nga ubing.”
Kasano kabayag santo leyt, Ma’am?”
“Kalpasan ti makabulan a pannakaipasngay ti ubing.”
“Pagpaapidabitanmi ngarud, Ma’am?”
“’Kay ken ni Atty. Gajoltos a notary public ti ilitayo ta nalaklaka laeng.”
“Mano ti magastos, Ma’am?”
“Diak la ammo no mano itan. Ngem masiguradok a ni Atty, Gajoltos ti kalakaan.”
Napasennaay ni tatang.
“Ngem sakbayna, Ading,” intuloy ti baket, “agsedulakayo pay nga umuna sakbay a mapankay’ ken ni atorni.”
“Pakisuratmo man laengen, Ma’am, dagiti masapul tapno patiento ni baket,” kinuna ni tatang.
Napaisemak iti dayta a kinuna ni tatang. Dina pay la aminen nga adda kabkabawna, uray duapulo-ket-innemna pay laeng; inauna iti dua a tawen ngem ni nanang.
Sisiak pay laeng a bungada ken nanang. Adu ti masmasdaaw a kaarrubami ta diak kano met laengen mapasarunsonan. Nagaget kano met ni tatang nga agbangkag ken agtalon. Awan met ti pagkunaam iti daga a suksukayenna ta nadam-eg kano.
Hmp, no ania ket dagita, a, nga ibagbagada!
“Kalpasan a maaramidyo dagitoy,” inyawat ti baket ti insuratna ken ni tatang, “umaykayo a dagus agparehistro tapno dikay agkamtud iti oras. Dua a lawas laengen ket panagpapalistan san kadagiti agbasa. Saanmi met ngarud a mabalin nga i-release insegida ti birth certificate no late ta masapul a palabsen pay ti sangapulo nga aldaw.”
Nagpakadakamin idi agangay. Kunak no agawidkamin ngem inturongnak ni tatang iti kuarto iti maysa pay a ridaw ti munisipio.
“Papananta pay, Tatang?” sinaludsodko.
“Iti pagsedulaan,” kinunana. “Mangalaakon ta di pay isu a sublien no bigat.”
“Yalaam ngarud pati dagiti agwitnis?”
“Kapilitan, a!”

GIMLUONG a dagus ti boses ni nanang idi maammuanna ti banag ti pagnami.
“Nagadu ket nga ammodan ‘diay munisipio!” imbirakakna. “Dida lattan inyaramidan ‘ta ubing iti bert sertipikit!”
“Ne, saan a mabalin, a, baket,” inyallawat ni tatang. “Isudan, a, ti madaksan!”
“Ta isuda pay ti alaem!” inkusilap ni nanang. “’Pay, kursonadam sa met ngamin ‘diay nangasikaso kadakayo?” Nagandar manen iti siento singkuenta ti kinaimonna. “Napintas kadi ‘diay tao iti LCR?” Siak ti nakaiturongan dagiti umap-apuy a matana.
“Saan, ‘Nang,” insungbatko. “Baket daydiayen ngem nasingpet.”
“Awan basolda ‘diay munisipio, Baket,” inyalumamay ni tatang. “Basol daydi Baket Osang ti amin. Saanna gayam nga inrehistro ti anakta.”
Kasla naalay-ayan ti rikna ni nanang.
“Agurayka,” kellaat a kasla nakalagip nga uttot ni nanang. Nagsubli idi turongenna koman ti pagsalapayan tapno akasenna dagiti linabaanna. Siak ti sinangona ta immulin ni tatang tapno mamles.
“Kalpasan ti panaggapuyo iti munisipio, nagturonganyo?” kasla kabagas dagiti mula ni tatang a kamotit ti panangkitana kaniak.
“Nangankami iti restoran.”
“Iti kadi met laeng batog ti munisipio?”
Nagtung-edak.
“Itto!” inlaaw ni nanang. Itto ti pangaw-awagna ken ni tatang nupay Roberto ti sibubukel a naganna.
“Apay?” intan-aw ni tatang iti tawa.
“Pinagalikutegmo man ngatan dagiti matam, ania?” indil-ag ni nanang.
“Ania ti kayatmo a sawen?” inunton ni tatang.
“Am-ammokan, Itto. Ammok, a, a gumilap dagiti luppo dagiti nagserbi kadakayo iti restoran. Impakatmo man ngatan ti kinaarmendom a laklakayan!” impigsa ni nanang ti bosesna. Ipanna manen ti kinaawan serreg ti ngiwatna. Naimbag la ketdin ta adayokami iti kapuskolan ti kaarruba. Da laeng Manang Mariness ti makuna a kasolaranmi.
Nalagipko ti panagtilmotilmon ni tatang itay agor-order. Kunak no dagiti potahe itay ti makagapu ngem saan met gayam. Hmp!
“Ania la ketdin ni baket,” inlailo ni tatang. Immulog ket immay iti yanmi. “’Mom met a siksika ti bituen iti biagko.”
“Makitam!” inyagyag ni nanang. “Husto ti atapko nga adda sabali iti biagmo!”
“Pagkunaam, Baket?”
“Ti bituen, sa la agraniag ‘ti rabii. Kayatmo a sawen, sabali ti mangsilsilaw kenka iti aldaw? Salangguitis!”
“Ne, saan, a, Baket! Kayatko a sawen, sika laeng ti biagko iti agnanayon.”
Immamo ti rupa ni nanang.
“Asino ngarud dagiti alaenta a saksi?” inamad ni nanang. Ak-akasendan ken tatang dagiti linabaan iti lauden ti kalapawmi.
“Da Manang Lizel ken Manong Randy lattan, a,” kinuna ni tatang. Dagiti nagannak da Manang Mariness ti kayatna a sawen.
“Sige ngarud ta ibagakto no madamdama ken ni Manang Lizel.”
Kabigatanna, nasapaak manen a nagdigos. Kas nakairuamak, naguyosak lattan iti abay ti bubon.
Agsabsabonakon idi sumungad ni Manang Mariness. Umis-isem.
“’Panka gayam agbuniag, Anton,” kinunana.
“Wen, Manang,” kinunak.
“’Minsanto pay ngarud nga agbuniagka kalpasan daytoy,” pilia ti isemna.
“Saanton, a, ta addanto metten bert sertipikitko!”
“Samman! ‘Ray kita’mto.” Ket timmallikuden.
Limakami a nagkukuyog a nagpaili. Nagderetsokami iti simbaan ti Aglipayano. Impakadan ni tatang idi kalman ken ni Padre Pastor nga agbuniagak ita nga aldaw.
Nakaisem ni Apo Padi a nangpadanon kadakami. Kalpasan ti bassit a minimini, nalpasen ti buniagko. Inyaramidannak metten ni Padre Pastor iti kopia ti nagbuniagak. Kalpasan a nakapagyaman da nanang ken tatang, nagpa-Rizal istritkami ket nagpaserokskami dita sakam napan iti abogado.
“Nalpasen dagiti impaaramidko, Ading?” naisem ti baket a nangasikaso kadakami idi kalman a nakapasungad kadakami.
“Wen, Ma’am,” insungbat ni tatang. Impakitana dagiti papeles.
“Malagipko,” kinuna ti baket kalpasan a naukagna dagiti papeles, “nagkasarkayon ken misis idi yanakyo ni Anton?”
“Saan pay, a, Ma’am,” ni nanang ti simmungbat.
“Aysus!” Nasipat ti baket ti mugingna. “Ipagnayo pay ngarud ti legitimation ‘ta ubing. Manot’ tawenmo, ‘ya, idi agpasngayka?”
“Agdisiotsoak la idi, Ma’am,” mababain a kinuna ni nanang.
“Saan ngarud a ma-legalized ‘ta ubing.”
“Apay, Ma’am?”
“Under age ngamin ni baketmo a naganak.”
“’Ray agkasarkami ita met laeng, Ma’am?”
“Wen. Uray maminribukayo nga agkallaysa. Nupay kasta, nasaysayaat no agkallaysakayo met laeng tapno dikayto ag-affidavit ‘ton agparehistrokayo manen iti anakyo. Saanyon a problemaen ti agsolisitud ta nasurok metten a lima a tawenyon nga agdendenna. Mabalinyon ti agdiretso nga agkallaysa iti simbaan kas sagudayen ti Article 34 ti Civil Code,” impalawag ti baket.
“Kasano ngarud ‘toy anakmi, Ma’am?” inamad ni tatang. Kinusona ti buokko.
“Apeliedo ni nanangna ti usarenna. Tapno makuna nga anakmo, adaptarem.”
Ni tatang, adaptarennak? Kasano dayta?
Nagmisuot ni nanang. Di met maipinta ti rupa ni tatang. No awankami ngata ditoy munisipio, inaributantan manen ni nanang iti bugkaw ni tatang.
Napankami manen iti yan ni Padre Pastor. Impalawag da nanang ken tatang ti problema. Ania pay, kinasarna ida a dagus.
“Biddut ngarud ti impanko iti baptismal ni Anton,” kinuna ni Padre Pastor kalpasan ti seremonia. “Saan a bale ta agaramidak iti sabali.”
Nagsublikami manen iti munisipio kalpasanna.

“DARASUDOSKA met ngamin!” Bimtaken a kasla Bulkan Pinatubo ti ngiwat ni nanang idi makadap-awkami iti paraangan ti balaymi. “No dika koma idi a garawigaw, adayo koma a kastoy ti binanag ‘ta anakmo!”
“Basolko koma ngarud ket nayatka met idi?” imbikag ni tatang. “Dika ket agyaman ta diak tinallikudan ti obligasionko!” Nagdiretso iti kosina. “Ania koma ti problema ita no amponek ti bukodko nga anak?”
“Dika ngarud mabain ita?” sinurot ni nanang. “Ammom met no kasano nga agkayamkam ti damag ‘toy lugaratayo. Amangan no kunaendanto a dimo putot ‘ta anakmo. Maaklonmo ngarud no kasta? Adda met ngarud haybladmo!”
“Paghaybladak koma? Ammok met a siak ti nagmula. Ti nasken ita ket ti panagbasa ni Anton.”
“Sikanto met ngamin,” kineddel ni nanang ni tatang. Napakiet ti naud-udi. “Nagsapanto met ngamin nga inaradom ti bangkag. Dika nagpakatutor! Sa ita, addanton sumarunon!”
Di maymayat ti nasapa tapno awan kakompetensia iti presio dagiti mula, kunak koma ta kasdiay ti mangmangngegko kadagiti lallakay no kua ngem nagulimekak lattan.
“Saan a bale, Baket,” siniket ni tatang ni nanang. “Ti napateg ita ket ti panagbinnuligta a mangisakad iti panagbasa ti anakta. Dimo kadi kayat a matungpalto ‘di naipudos kenkuana?”
“Amman, a,” kas kasam-iten ti lakatan ti timek ni nanang. Nagumbi ken ni tatang ket arigda payen ti kakalkallaysa— ay kalkalpas gayam nga agpayso ti kasarda!’
Kinitanak ni tatang. Imbaonnak a makiay-ayam ken ni Elisa iti balaybalay. Sumangpetakto kano inton namnamaek a nakalutodan iti pangmalem. Kuna ni tatang nga agbayoda kano pay ngamin ta naibus ti impabayona nga irik idi napan a lawas. ----o

(Impablaak ti Bannawag, Hulio 30, 2001)