EUGENIO

NARIWET pay ngem addan ni Eugenio, 27, iti igid ti baybay ti barioda a Cabuaan. Nakasiorts iti asul nga inasmanganna iti puraw a kamiseta. Naka-rubber shoes. Bagayna la unay iti takderna a lima kadapan ken lima pulgada ti apsay a buokna. Kimmampuso ti rupana. Nabayog ti barukong ken namsek dagiti piskelna.
Impasirna iti daya a yan ti daklis da Ama Pistong. Adda pay laeng iti dati a puestona. Ngem dua ketdin ti barangay. Impatona lattan a dimmur-asen ti pagkalap da Ama Pistong.
Ngem ketdi, dina makita dagiti bugador wenno tao ti daklis. Madamdama pay siguro, nakunana iti nakemna. Kas pay la idi, nakunana pay. Nakasingising no kuan ti init no sumalog dagiti bugador. Saan a kas kadagiti agsigay wenno agbantak ‘diay taaw nga apaglabes pay laeng ti tengnga ti rabii, addadan nga agkalkalap.
Simmango iti laud. Immanges iti nauneg sakbay a rinugianna ti nag-jogging. Manon a tawen a di nagwatwat? Sangapulo?
Adda pay laeng idi iti Umuna a Tukad ti haiskul idi masumokna ti agwatwawatwat iti baybay. Asideg laeng ti balayda iti baybay. No palausen ti manarita, arigna pannakaparaanganna laeng daytoy.
Tumremen dagiti ling-etna. Ngem nakarikna ketdi iti talinaay no kasta nga aprosan ti naumbi a palayupoy. Lallalon a maitayok ti riknana no matimudna ti panagburak dagiti dalluyon.
Iti panagriknana, kasla adda makulding a kuerdas iti kaungganna a manggubbuay iti rikna a manglapunos iti pusona. Nabayag a dina narikna ti kasta!
Naipasirna dagiti babassit a lawag iti taaw. Dagiti sigayanen dagiti, nakunana iti nakemna. Wenno dagiti napan nagbantak. Sumang-atdan.
Iti kaaddana iti siudad, saan a dina napanunot dagiti kalugaranda a mangngalap. Naisipna a babassit a bannuar dagitoy ta no awanda, asino koma ti mangsuplay iti taraon nga ikan wenno lames a kasapulan ti tao?
Wen, agpayso, kaaduan kadakuada—no di man amin—ti di nakaadal. Ngem adda met siribda a di mabatok dagiti nakaimet iti diploma. Pangarigan: Kasano koma nga ammoda a kayat dagiti ikan ti appan a lupot a nabungon iti silengsileng ti sigarilio? Wenno kasano nga ammoda a maibubo dagiti ikan no malakubda iti daklis a dida ket ipennek ti bumatok tapno malusotanda ti agtatapaw a bubo? Kasano koma nga ammoda ti yan ti pangen dagiti ikan babaen kadagiti babassit a pagilasinan?
Wen, saan a nakaadal dagiti mangngalap ngem kenkuana, iggemda ti silaw a nanglawag iti panunotna tapno masapulanna ti tulbek a nangitunda kenkuana iti sabali a rupa ti biag. A saan laeng a paadipen iti nariinganna a rigat ti biag!
Immanges iti nauneg. Dina malapdan ti isasangbay dagiti ladawan iti panunotna…
NALADAWKA manen, Eugene! Apay kadi? Secon perioden!
Sorry, Sir… naladawak a nakariing.
Ngata? Dayta lattan ti kanayon a rasonmo. Ti ketdi kunaem, naggapuka manen iti biliaran!
Saan, Sir! Napuyatanak a talaga, Sir…
Ta apay koma? Ay, Eugene, dimon ballikugen ti panunotko! Ammok, kanayonka kadagiti pagbibiliaran. Addada mangidandanon kaniak. Kas ita, kunada a nalabsandaka dita nagsulian ti plasa. Im-imasem kano ti agtudtudok!
Saan a nakatimek. Ngem naalana met laeng ti riknana, Saan a pudno dayta, Sir!
Ulbod ti nangidanon kadakayo!
Saan ngata a sika ti napeklan nga ulbod? No awan pasnekmo nga agadal, napipia pay nga agsardengkan. Buongka laeng iti ulo! Saysayangem ti panawenmo ken kuarta dagiti nagannak kenka.
Sir…
Maminsan pay a maladawka iti klasek, dikan pastreken! Nalawag, ha?
Yes, Sir!
Good! Tandaanam dayta. Paayabak dagiti dadakkelmo…

WHERE is your project, Eugene? Dimo kunaen nga awan manen? Sika man laengen ti di nangipasa idi first grading!
Diak pay nalpas, Ma’am. Nagadu ti obrak ‘diay balay ket diak nasango. Ngem ikarik nga ipasak apaman a malpasko…
Namnamaek dayta. Ngem, ne, siguraduem laeng ti ibagbagam. Ikkanka iti dua nga aldaw a pawayway. Laglagipem, panagkokompiutanen iti grado!
Yes, Ma’am!

NGEM saan a natungpal ni Erwin ti karina. Nagangayanna, ti laeng Filipino a subjectna ti naipasana.
Iti iseserrekna iti maysa nga aldaw, nadlaw ti maestroda iti Math a nakainom.
“Eugene, I gave you last chance but here you are… under the influence of liquor!” naitebbag. “Kaano pay a nasumokmo ti nagbalin nga er-er?”
Nabainan. Panagriknana, kasla asin a marunrunaw iti sango dagiti kaklasenna. Kasla kayatna a disnogen ti titserda. Awanen ti rupana iti sabsabongenna.
Dina la mailugar ti agsermon! inngayemngem ti unegna. Wen, basolna. Ngem maitutop kadi a mapabainan iti sango dagiti kaadalanna. No apay met ngamin a dina napagkedkedan ti awis dagiti barkadana iti sabali a pagadalan!
“Mr. Matias, from now on, don’t enter my class if you’ll not bring your parents! I want to talk with them!”
Nagtung-ed laeng.
Iti kaungganna, adda agpilit a rumkuas iti babawina ngem no apay a kasla nakakawar nga awan gawayna no sumpeg ti silud ti barkada.
Maaw-awananen ti ganasna nga agdal. Ngem no agsardeng, pangalaanna ngarud iti kuarta a pangsustinerna kadagiti bisiona? Agturpos idin iti elementaria idi masumokna ti agsigarilio. Itay laeng first yearda a rinugianna ti simmimsim ti nasanger.
Ania ngata ti aramiden da tatang ken nanang no maamuanda ti ar-aramidek? simnek iti kaungganna. Malmaluenda? Daytan ti dina ipalubos!
Ammonan ti aramidenna apaman a maksangpet iti balayda.

MALASINNAN ti masanguanna. Narusepen iti ling-et. Ngem dina amrikna ti bannogna.Limmag-an ketdi ti riknana.
Agsungaden dagiti barangayan. Maysanmaysa ti nagiddep kadagiti silawda.

NAGGAPUAM? Apay a dika simrek?
Napanak ‘ta baybay, ‘Nang…
Kinuam? Adda pay klasem, dika ketdin simrek! Ania la unay, ‘ya, ti ayatem nga agballog?
Nakipagsang-atak kadagiti barangayan, ‘Nang. Nagadu ti nabagik. Daytoy man, ne. Nagdadakkelan a kabalias!
Dayta ti ayatem! Pati panagadalmo, isakripisiom! Ammom kadi, Balong, a sika met la ti maabakan kadayta nga ar-aramidem?
Nanang…
Agbaliwkan sakbay a maladaw ti amin. Mabainakon iti eskuelaanyo. Namin-anon a pinaayabandak ngem dimo met idandanon. Aglalaok ti irasrasonmo. Naimbag ta nakitanak ti maestroyo ket isun a mismo ti nakaammuak kadagiti aramidmo.
Diak nga’d mayulo ti agbasa, ‘Nang… ‘ray an-annuek. Kasla tumaytayab ti panunotko no addaakon iti uneg ti kalse…
Gapu ta barkada lattan ti linaonna. Padasem a lipaten ida ket ipamaysam ti panagbasam, siguraduek a makasurotka, Balong.
Nasaysayaat laengen nga agsardengak, Nanang…
Di mabalin! Ta ania koma ti aramidem? Balong, aramidenmi amin a kabaelanmi ken tatangmo tapno makalpaska laeng. Yaradomi ti bagimi no dayta ti masapul.
Ngem sayang ti kaurta, Nanang…
Ania ti nangngegko? Apay dimo kayaten ti agbasa, ha?
Diak mayulo, Tatang. Kinapudnona, gistayan awan naipasak a subjectko…
Dayta ti maal-alam iti barkada!
Pakawanendak, Tatang.
Pak!
Huston, Pidong! Kaasi ‘ta ubing!
Bay-annak, Baket, ta ikkak iti pagnakmanna!
Saan, ‘Tang! Annaykooo… Annaykooo! Nanang!!!
Huston, Lakay… Huston!!!

NASLEPEN. Ngem awan latta ti mariknana a bannog. Kasla pay ketdi pumigpigsa.
Dina nakita ti nagkalian iti tarukoy. Nabaddekanna ti iking daytoy. Naimbag ta natimbengna ti bagina ta di ket koma naidaramudom. Ngem nariknana a kasla nagligasi ti lansalansana.
Intugawna nga inilut idi mariknana ti sakit…

DIKA met pay nakasukat dita, Eugene?
Masadutak, Nanang.
Masadut? Di kad’ daytoy ti kinayatmo? Ti saan nga agbasa? Sa ita…
Makabannog ti sumalog iti talon…
Ngem dika mabannog nga agbaliodong.
Nanang…
Nasurot ti kayatmo nupay nasakit ti nakemmi. Ta kas nakunam, di sumrek ti adal.
Nakapudpudot ‘diay talon!
Anusam, a, ta isu met ti kinayatmo. Addaka koma ita iti pagadalan no dika nasukir! Ala, agsukatka ketdin ket, ne, agbannawagen…
Diak kayat!
Kayatmo ti mabaut?
Diak kayat kunak ket!
Pidong!!! ‘Maykad’toy man!
Apay kadi? ‘Sagsaganak ‘toy pagbatbatan!
‘Toy anakmo…
Saanen, ‘Nang, Agrubuatakon…
Nasayaat!
MARIKNAK ti babawim, Balong. Ngem nalpasen ti amin. Awanen ti mabalinko. Intangepen ni tatangmo ti gundawaymo a mangituloy iti panagbasam. Nauman.
Ania ket ngamin a rigat ti panagbiagtayo, Nanang…
Isu a kasta la unayen ti panangyalubogmi kenka tapno makalpaska koma met iti kareram. Ngem sabali met ti inar-aramidmo.
Ikarik, Nanang, umlaut-otak iti kinjarigattayo.
Kasano?

ANIA ti nalpasmo?
Awan, Sir.
Nagturedkan nga agaplay. Ken, ne, nagubingka pay. Manomon?
Disisais, Sir.
Kabaelam ngarud ita ti agbalin a peon?
Nariturak iti trabaho iti talon ken baybay, Sir.
Good. Sige ngarud, mangrugikan. Ngem saan a kas kadagiti sueldo dagiti kaduam ti maawatmo.
Ayos laeng, Sir.
No adda umay aginspeksion, aglemmengka! Narigat ti makasuan!
Dua lawas idin ni Eugene iti siudad. Naibusen ti intugotna a kuarta a linibasna ngem di met la makasapulen iti panggedanna. Napadasanna ti nagidda kadagiti kalkalsada. Kadagiti sirok ti rangtay a no dadduma, kamaten ida dagiti polis. Ti la pagtartarayanda.
AWAN pay dua a lawas, nariknanan a dina kabaelan. Nagikkat. Tinuladna dagiti ubbing a nakitana kadagiti dalan. Nangala iti lupot sa binabasana. Punasanna dagiti lugan. Mayat idi damo ta adu ti makuartana. Ngem kimmisang idi adudan nga agiinnagaw.
Nagakar-akar iti puestona. Ngem isu la nga isu. Agsasallupang dagiti ubbing a kakompetensiana.
Napintas a narigat ti trabahona. Adda dagiti galante a mangyawat iti pinapel. Adda met dagiti baribar ti kinataona. Iseniasda ti pannakapunas ti luganda ngem inton malpas, insiweten ti pamay-anda iti luganda apaman nga ag-green light.
Iti maysa a malem, di nasiputan ni Eugenio ti maysa a kotse idi agtaray koman daytoy a mangdalus iti lugan ti nangpayapay kenkuana. Nadungpar. Addan iti ospital idi agsubli ti puotna. Pagsayaatanna ta di napuruan.
Anak ti maysa a businessman ti nakaatal kenkuana. Innala daytoy idi makapaimbag kalpasan a naistoriana ti kabibiagna.
Nagbalin a washboy ken hardinero. Libre amin a masapulna. Laeng, iti garahe a maturog. Inurnongna amin a nasueldona.
Naanus ni Ma’am Violy a nagbalin nga amona. Idi agbayag, mapalubosanen a mapan agpasiar a maymaysana.
Nagsursuro nga agmaneho idi agbayag. Isun ti nagbalin nga opisial a drayber ni Ma’am Violy ta apagisu met nga agretiro ti drayberna, ni Mang Kulas.
No kasta a rabii, sumpeg ti iliw iti barukongna. Malaglagipna dagiti dadakkelna. Mapespespes ti barukongna ta maamirisnan dagiti nagkamtudanna a kas anak. Dakkel ti babawina iti dina panangikaskaso ti panagbasana.
Mautobnan no kasano kadakkel ti sakripisio dagiti nagannak kenkuana. Sakripisio a rumbeng koma a sinupapakanna babaen ti panangigaedna nga agbasa. Ngem anian, ‘ya, ta napigpigsa met idi ti guyod ti barkada.
Inkari ngarud ni Eugenio a masapul nga agballigi kadaytoy a yaadayona. Ta anianto laengen ti rupana nga isarangna idiay Cabuaan no agsubli nga imaima?
Impakadana ken ni Ma’am Violy ti panagbasana iti rabii. Nakayaman iti dakkel ta pinalubosan ti amona. Inkari pay daytoy a tulonganna.
Ngem dimteng ti dina ninamnama a pagteng. Ur-urayenna ti amona iti maysa a malem iti sango ti pasdek a pagtartarabahuan daytoy idi dumteng ti nobio daytoy. Langana ti makapungtot unay.Naggapu iti uneg ti pasdek.
Panawamon ti amom. Siak ti mangitulod kenkuana! naitebbag.
Ngem, Sir…
Nalawag ti nangngegmo. Saanka met ngata a tuleng!
Imbilinna nga urayek, Sir…
Ibagbagak ngaruden a dimon urayen. Dika kadi makaaw-awat? Nalpasen a nagpatangkami.
Agtungtungpalak laeng iti naibilin kaniak, Sir…
Shit! Ania, ‘ya, ti kayatmo? Bugtakenka pay tapno agtungpal laeng?
Maawatannak koma, Sir. Agingga a di ni Ma’am ti mangibaga, diak pumanaw ditoy.
Napampag ti ridaw ti kotse. Rummuarka man dita ta agsaritata iti nalapat!
Nagtungpal. No agaramid iti dakes, kabaelak met siguro a salakniban ti bagik, nakunana iti nakemna. Nataytayag ti nobio ti amona ngem iti tantiana, nalakana laeng a padsuen no kaskasano. Amang a nabukbukel dagiti piskelna.
Kinuelio a dagus ti nobio ti amona apaman a nakaruar.
Ibbatandak, Sir…
Asino ti pagpangpangasmo, ha?
Awan, Sir. Kunak met nga agtungtungpalak laeng iti bilin.
Apay, dinak patpatien?
Saan nga iti dayta, Sir…
Nakakalalaki ka. ‘Lam mo ba ‘yun?
Dina napakadaan ti pannakaparusokna. Uray la nagpatangken ti tianna iti sakit.
Ngem idi piduaen ti lalaki ti mangdangran kenkuana, siaalibtak a rimmuk-at ket sinanggana ti gemgem nga agdisso koma iti rupana. Tiniritirna daytoy. Napaikkis iti sakit ti nobio ti amona nga agingga a kadagita a panawen ket dina pay ammo ti kinataona.
Idi ibbatan ni Eugenio ti kalabanna, saanen a maipinta ti rupa daytoy. Naklaat laengen idi paturongan daytoy iti paltog.
Agsardengka, Leon! timek ni Ma’am Violy.
Ngem immawengen ti kanalbuong.
Ti ammona, daydin ti kanibusananna. Ngem naasi ti Dios. Kalpasan ti uppat nga aldaw a pannakirangetna ken ni Patay, nagballigi met laeng. Bassit la a kibaltang, ti koma pusona ti sinalput ti bala.
Naammuanna idi agangay a nagsubang gayam da Ma’am Violy ken Sir Leon. Agpilit kano ti naud-udi nga agdiscoda ngem madi ni Ma’am Violy. Iti ngamin naglabas, nadlaw daytoy ti kinagaraw ti nobiona. Sabali laeng dagiti damag nga adun nga annak ni Eba ti pinagsangitna.
Gapu ta saan a maipilit ni Sir Leon ti kayatna, inatapen daytoy nga adda relasionda ken ni Eugenio. Di pulos immapay iti panunot ni Ma’am Violy a rikiaren ni Sir Leo ni Eugenio.
Tapno awanen ti adu a sarita, ti pamilia ni Sir Leo ti nakaammo amin iti gastos iti ospital. Katukad dayta ti panagulimekna lattan. Nupay sumkad ti riknana, immannugot lattan. Pangalaanna koma iti gatad a busbosenna. Sa maysa, dakkel a tao ti ama ni Sir Leo. Politiko daytoy!
Apaman a nakapaimbag, nagpakada ken ni Ma’am Violy. Di a palubosan daytoy ngem nagpilit. Inrasonna nga amangan no sublian ni Sir Leo ket nakarkaronton ti mapasamakna. Aglalo ket insinan ni Ma’am Violy daytoy.
Inkari pay ni Ma’am Violy ti pannakanayon ti sueldona tapno saan laeng a pumanaw. Narigat kano ti agsapul iti drayber nga addaan iti nasin-aw a puso a nakitana kenkuana.
Nupay nasakit met ti riknana a panawan ni Ma’am Violy, awan ti naaramidanna. Napigsa ti pammatina a sublian ni Sir Leo. Naammuanna idi agangay a tirong daytoy.
Naawatan met laeng ni Ma’am Violy aglalo idi ipalgakna nga agsublin iti barioda. Sakbay a pimmanaw, pinapetpetan daytoy iti sobre a naglaon iti kuarta. Para kano iti pagbasana!
Napalaus a panagyamanna ken ni Ma’am Violy.
Ikararagko ti panagballigim.
Agyamanak, Ma’am. Dikayto malipatan.

IMPAGNAPAGNANA idi mariknana a nakagin-awa ti sakana itipanangilutna. Ngem no kua, mariknana a sumakit daytoy.
Inkeddengna nga agbueltan. Magna laengen.

Pakawanendak, ‘Tang, ‘Nang…
Anakko, ‘ya… hu-hu-hu. Pianragsaknakami kadaytoy a panagsublim. No mano a tawen a nagdandanagkami kenka… a nangikarkararag iti panagsublim.
Pakawanennak koma, Anak, kadaydi inaramidko kenka…
Tatang, siak ti tumutop nga agkiddaw iti pammakawan kadakayo. Pagyamanak pay ketdi daydi a pagteng ta isu ti nanglukat kadagiti nakullaapan a matak.
Ania ita ti planom?
Baliwak ti mangrugi, Nanang. Napaayak iti yaadayok. Diak natungpal daydi nakunak. Ngem ammok, adda pay laeng narimat nga agsapa nga agur-uray kaniak.
Hustoka, Anak. Namnamaem, addakami iti likudam.
Ituloyko ti agbasa, Tatang, Nanang…
Dika ngarud mabain ita ket bullakaykan?
Awan lakay iti adal, Nanang.
Sakbay a nakapaenrol kadayta a panagseserrek, nangngegna iti radio ti maipanggep iti Non-Formal Education wenno NFE. Simrek ditoy.
Padana nga addan edad dagiti kaklasena. Maymaysa ti rason dagitoy no apay a dida naituloy ti nagbasa: kinarugat ti panagbiag. Ngem dina imbain nga impalgak ti rasonna: ti kinabaliodongna.
Out-of-school youtda nga agkakaadalan. Sabado ken Domingo a sumrekda. Ngem naynay ketdi dagiti skills training nga iwaywayat kadakuada ti TESDA wenno Technical Education and Skills Development Authority. Ditoy a nasursurona no kasano ti aglaga iti baki, sagatan, labba, bigao ken alat manipud iti kawayan. Nasursurona pay iti agaramid iti pinggan, tray, basket ken flower vase manipud iti iit ti niog.
Limmawa ti paniriganna iti biag gapu iti napasnek a panangisuro kadakuada dagiti taga-TESDA. Bayat ti panagadalna, makategged payen. Naruay dagiti kawayan iti laud ti balayda ket ditoy a napanunotna nga impatakder ti Eugene’s Handicraft.
Nagbalin a sukina dagiti mannursuro iti nadumaduma a pagadalan. Uray payen dagiti restaurant.
Itay laeng napalabas a bulan, nasursurona payen ti nagaramid iti sala set manipud iti kawayan. Narigat ti trabaho ngem mariknana ti pannakapnek. Innalana dagiti kabagianda nga awan met laeng ti masnop a trabahoda. Sinuruanna dagitoy. Isudan ti nagbalin a katulonganna iti impasdekna a negosio.
Nangituyang ti NFE iti qualifying exams. Maysa kadagiti napagasatan a nakaipasa itoy. Naikkan iti diploma a katukad ti diploma dagiti nagturpos iti haiskul. Napalalo ti ragsakna.
Nagenrol iti Electronics iti TESDA Tuguegarao. Ditoy, natenneb a husto gapu ta addaan iti padas ken sumangkatenneb met dagiti mangisursuro kadakuada. Panggepna ti mangipatakder iti Electronics Shop iti ilida apaman a makalpas. Ammona, bassit laengen nga anus, magaw-atnan ti balligi.
Planona pay ti mangala iti degree course. Dakkel a pagyamananna ta babaen ti EO 358 nga imparuar ti agdama a pangulo idi Setiembre, 2004, makreditton dagiti agdama subjectna inton sumrek iti university wenno college. Kayatna met nga uray kaskasano, maawagan met a degree holder!

NAKASINGISINGEN ti init idi makagteng iti simmaloganna itay a pantok. Immanges iti nauneg. Nabang-aran. Agawiden. Agsubli pay ‘ton leppas-pangngaldaw idiay siudad ti Tuguegarao. Makabulan pay, malpasnan ti kursona. Maisagutanna met laeng dagiti nagannak kenkuana ti naan-anay a balligi.
Napaisem idi ibansagna ti panagkitana iti yan da Ama Pistong. Sumalsalogdan. Iwayatdan ti daklisda! Rinugianna metten ti umaddang… -jmp