SARMING

AGMERMERIENDAAK iti kantina ti Northern Quezon High School a pagpapart-timeak kadayta nga agsapa ti Martes idi paayabannak ti prinsipal. Kalkalpasko la unay a nagpa-final exam iti IV Peace. Dinarasko nga inibus ti pansit ken mineral water ta narigat no aguray ni Ma’am. Ti kayatna, ora mismo!
Nadanonak ti prinsipal iti opisinana nga adda dumdumoganna a pappapel. Makumikom siguro iti umadanin a panagrikep ti klase. Nagdaydayawak. Insardengna ti ar-aramidenna.
“Take your seat,” apagapaman laeng nga inyangadna ti rupana.
Madin sa ti aldawna, nakunak iti nakemko, ta di man la nga immisem. Nagtugawak iti sango ti lamisaanna a nakaikitikitan ti nagdadakkelan a naganna: MRS. JENNY SALAYUSAY- PRINCIPAL I. Agkaraiwara dagiti papel iti rabaw ti lamisaan. Kasta metten dagiti napempen a libro iti agsumbangir a sikiganna. Iti suli, nakabattal dita ti sagad a buyboy ken dustpan. Napangilangilak. Maikadua pay laeng daytoy a gundaway a mastrekko ti opisina ti prinsipalmi. Idi damo nga agaplayak. Nakaur-urnos man idi ti aglawlawna. Awan ketdi ti nabaliwan iti plastar dagiti dua a kabinet a nakaipempenan dagiti rekord. Adda iti masanguananna ti maysa, iti abay ti ridaw. Nagdakkelan ti sarming a naidisenio kadaytoy. Tapno makitana ti bagina nga agtrabaho? Iti met suli iti makanigidna ti maikadua. Kaskasdi a nagdakkelan ti sarming daytoy. Nakalinlinis met ketdi ta naynay nga agpaayab iti ubing a mangdalus.
Nagliad iti tugawna sa miningmingannak. “Pudno kadi a nagpaeksamkan, Sir Matias?” tiningigannak.
“Yes, Ma’am,” kinunak.
“Why did you give the exam? We don’t have any schedule yet!” makaipas ti ikikitana.
Napaangesak iti nauneg. “Ma’am,” kinunak, “inyiskediulko ti eksamko gapu iti dua a rason. Umuna, part-timeak laeng, Ma’am, ket amangan kunak no mairana nga addanto ka-conflictna ti scheduleko kadagiti trabahok idiay balay. Maikadua, diakon makauray. The scheduled graduation is on April 9, Ma’am. Ania itan? Marso 22, Martes Santo. Awanen ti klase ‘ton bigat. Beinte otsonton ti mabilang ‘ton Lunes. No di pay ageksam dagiti ubbing, kaanonto pay ngarud a makompiut ti gradoda? Ken maysa pay, Ma’am, nangngegko kadagiti kakaduak a testnan, yiskediulnan. Adu ngamin ti pakaringgoranda. Makumikomda nga agkampania kadagiti ubbing nga agturpos iti elementaria tapno umaydanto agbasa ditoy inton panaglulukat manen ti klase. Fourth year ti iggemko, Ma’am, ket pagaammotayo met a masapul a maisapsapa a maisubmitir dagiti gradoda.”
“Agpapan pay,” kellaaat lattan nga inkiraudna. “Dika la makatuttutor!” Limmawa dagiti abut ti agongna. “Naka-review ngarud ita dagiti ubbing?”
“Yes, Ma’am! I told them last week that their final exam in Physics will be today. Imbagak pay la dayta idi Lunesna. That’s after we almost finished the topic,” impalawagko.
“’Ton maminsan, Sir Matias, urayem ti go signalko! Nalawag?” kinusilapannak. “Dika agdardarasudos!”
“Saan met ngata a kinadarasudos ti inaramidko, Ma’am,” indagsenko. Kagurgurak la unay dayta a balikas. Iti kaano man, diak pay nagdarasudos. Adalek nga umuna ti ania man nga aramidek sakbay nga ipatungpalko. “No urayek pay ti schedule, nagabayton ti amin, Ma’am. Ken kasano a makaaramidkayo iti schedule ket addada pay di nakapa-unit. Dagiti met dadduma, awan pay quizda. I doubt, Ma’am, where will they get a grade! Iti attendance dagiti ubbing iti kalleppas a Foundation? I think that is not a measure of the child’s real ability!” Nagdakkelan a puntos ti maited iti ubing nga agatendar iti aktibidad ti pagadalan. Maki-paradeka, wenno maki-mass demo, wenno addaka iti rabii ti koronasion, addan siento singkuenta a mainayon a puntosmo iti amin a subject. Makaammon ti titser no ania ti panginayonanna. Lagidawek la unay daytoy nga alagaden ti pagadalan. Agparparang a nadagdagsen payen ti affair ngem iti academic.
“Ania?” uray la nagbulintek dagiti bugagaw a mata ti prinsipal. “’Payso kadi ti ibagbagam?”
“Apay a diyo imbestigaren, Ma’am?”
“Asinoda?”
Imbagak ti ammok tapno saan a siak ti pagdas-alan amin a pungtotna.
Diak ninamnama ti nagbalin a reaksionna. Timmakder ket pinikpikna dagiti abagak. “Dika lattan tumagari, Barok,” kinunana.
Apayen? Nasaok laeng a dagiti padana a nagbakbaketen ditoy NQHS, nagbaliw metten ti aplaw ti angin. Adda pagbutnganna iti mabalin a panangsalangadna kadagiti imbagak?
“Sige, ituloymo ngaruden ti agpaeksam,” kinunana manen idi dinak mauray nga agsao. “Ita kadin wenno inton malem ti batang ti IV Gold?” ti section one ti kayatna a sawen.
“’Ton malemen, Ma’am, iti orasko kadakuada tapno awan ti madaldalapusko a subjectda,” insungbatko.
Nagpakadaakon. Iti panagturongko iti ridaw, nataldiapak iti sarming ti nagpaiduma nga isemna. Isem ti buaya!
Nagdiretsoak iti officemi. Nadanonko ni Ma’am Cardenas nga agar-aramid iti eksamna.
“Ania ti imbaga ni Ma’am?” inamadna idi makitanak. Imbagak ti napasamak. Talkek ni Ma’am Cardenas. Maysa a tawen ti in-inaunaak iti tawenna a duapulo ket tallo. Nagsarunokami a simrek ditoy NQHS.
“Sabagay,? intungtung-edna. “Nagbayag met la ngaminen dayta scheduletayo!”
“Kasano ket awantay’ met amin. Kas ita, kagudua manen ti awan a kakaduatayo ta napanda nagatendar iti panagturpos dagiti adda iti elementaria. Kasano a masurot ti schedule no kasta?” Tallo tawenkon ditoy NQHS. Iti nagsaruno a dua a tawen, nadlawko ti kinarigatna ta di masnop ti sueldo. Agpannuray ti pagadalan iti ibayad ti gobierno. Pribado nga agpayso daytoy ngem saanen nga agbayad dagiti ubbing iti tuitionda. Ti gobiernon ti makaammo kadakuada. Pagdaksanna, naladaw a sumangbay ti kuarta. Pagangayanna, ti sueldomi ti agsakripisio. Sakami la maparsiakan no kasta nga adda mapastrek ti pagadalan iti panagpakandidatana no adda aktibidad daytoy. Ngem puling laengen no ar-arigen ta adukami nga agbibingay.
Sakripisio a talaga ti kaadda ditoy NQHS! Gapu iti panangasawak itay napan a tawen, nagikkatakon iti NQHS. Agrigat laeng ti pamiliak, nakunak iti nakemko, no agtultuloyak. Nagrigat met ngarud ti sumrek iti public school. Impamaysak ngarud ti nangasikaso iti pundar da tatang ken nanang a bangkag ken tallo kadisso a piskaria. Imbukbokmi ditoy ti bassit a kuartami ken baket.
Ngem itay Oktubre, kinapatangnak ti prinsipal. Nagsasaruno pay ti text dagiti ubbing. Pagsubsubliendak a mangisuro. Kayatdak kano a mangisuro kadakuada iti Physics ta naanusak ken awan saysayangek nga oras. Siak ngamin ti titserda iti Math idi second yearda. Segun pay iti prinsipal, marigatan kano ti kabarbaro a titser a mangig-iggem iti Physics ta Math ti majorna. Ken overload pay.
Inyumanko ken baket. “Adda kenka, a, Lakay, no di makatubeng kadagiti aramidmo,” kinunana.
Isu nga addaak manen ditoy NQHS.

LUNES. Sinapak ti simrek nupay alas nuebe ti klasek. Deadline ngamin ti project dagiti ubbing. Isu laengen ti kurang iti recordko. Naalakon ti percentage dagiti quizzes, recitation, attendance, assignment, experiment ken periodical examda. Awan unit ti Physics. Apaman a mairekordko ti projectda, ti laengen mangsuma ken mangi-range ti aramidek ket addanton gradoda.
Iti panangad-adalko iti partial total a nakompiutko, pattapattak nga adu ti di pumasa. Nasurok ngata a sangapulo!
Nagdiretsuak ti nagsurat iti blackboard ti IV Gold ken IV Peace idi makasangpetak iti pagadalan. Imbagak nga urayek dagiti projectda iti office. Isu pay a matsekko no adda dagus agisubmitir.
Madama ti panagtsekko kadagiti project idi ibaga ni Sir Johmar a papaayabannak ti prinsipal iti opisinana. Ania man ngatan ti basolko? nakunak iti nakemko. No ngamin paayabannaka iti opisinana, namnamaem nga adda dina kayat nga inaramidmo. Diak pay napuotan a nagpaayab tapno dayawenna ti adda iti babaenna a nakaaramid iti pakaidayawan ti pagadalan. No adda bilinna, umayna lattan ibaga iti officemi. Makaammokan no awanka ta nairana nga adda klasem. Naimbag la ketdin ta adda da Ma’am Cardenas ken Sir Johmar a kasunguak ta agbibinnagakami iti impormasion tapno awan met ti maud-udi kadakami a puon ti pakaung-ungtan no dadduma.
‘Pinaayabandak kano, Ma’am?” kinunak a dagus apaman a nakastrekak iti opisina ti prinsipalmi.
Nagtalangkiaw nga immuna sakbay a pinerrengnak. “’Da la koma kayatko a penken kenka,” kinunana. “Maipanggep daytoy iti grado ni Kathy.” Ti adalak iti IV Gold ti kayatna a sawen. “Agpayso kadi a below 85 itay third grading?”
Nagtung-edak.
“Ta apay?” immulagatna. “Ti amok ket 87na idi second grading. Kasano a bimmaba ket adda met ulo ‘diay ubing?”
“Isu met ti rimmuar iti computationko, Ma’am?”
“Ammom kadi no ania ti kayat a sawen dayta?”
Nagtung-edak manen. Segun iti memorandum wenno memo, ti ubing nga aggrado iti nababbaba ngem 85 iti uray ania man a subject ket automatic a di makastrek iti honor roll.
“Dimo laengen inikkan iti konsiderasion!” nadagsen a timekna. “Nagadu a dayaw ti impaayna iti pagadalantayo. Mano a dance contest ti nakisalipanna a nangitag-ayanna iti nagan ti schooltayo! Sa ita, nakababbaba iti subjectmo?” Kasla kayatnak a kilawen iti panangkusilapna kaniak.
“Ma’am?”
“Ania laengen ti kunaen ti lolana a mangtartaraken kenkuana? Awanantayo iti puso?”
Am-ammok la unay ti lola ni Kathy. Kukua daytoy ti kadakkelan a pagdaitan ditoy ilimi. Adu a diskuento ti impaayna kadagiti ubbingmi a nagpadait kadakuada iti para ti PEda. Manangisagut pay.
“Ta ania ngamin ti napasamak iti gradona?” Napasennaayak iti nauneg.
“Kasano met, Ma’am,” kinunak, “ket di met nagipasa iti experimentna. Blanko pay ti assignmentna.”
“Ngem segun kenkuana, saan kano a nagipasa iti experiment ta ti ammoda ket exemptedda ta nairana a praktisda idi ageksperimentkayo!”
“Nalawag ti imbagak kadakuada idi pay laeng rugrugi ti klasemi, Ma’am,” impalawagko. “Kinunak a no mairana nga adda dar-ayanda a contest kadagiti sabsabali nga ili ket nag-quizkami, ti highest score dagiti mabati ti maited kadakuada. Kasta met iti assignment. Ngem no praktisda met laeng ditoy uneg ti pagadalan, iti laeng quiz nga exemptedda. Masapul nga agipasada met laeng iti assignment wenno experiment.”
“Inikkam koma ngarud, a, ida iti tiansada, Sir Matias!”
“Dua lawas ti intedko, Ma’am, ngem natangken ti uloda,” kinunak a dagiti pito a kameng ti Terpsichorean Group a pakaibilangan ni Kathy ti kayatko a sawen. “Ngem dida met nagipasa wenno immasideg la koma tapno iwanwanko ida iti aramidenda!”
“Naingetka unay!”
“Saan, Ma’am. Kayatko laeng a mulien ida tapno agbalinda a responsible. Ken maysa, Ma’am, malagipko, adda met impasa ‘diay maysa kaduada.”
“Wen, a, ta adda kano nabagina a kopia ti experiment.”
Nagkubuar ti unegko. Al-alaenna ni Kathy!
“Lunes idi itedko ti kopia ti experimentda, Ma’am.”
Nawarasanda amin. Ngem dimi natuloy ti nageksperimento ta isu met daydi isasangbay ti maysa nga unibersidad idiay siudad nga immay nagkampania iti agenrol iti eskuelada. Naglektiurkami iti Martes ta di agkanay ti maysa nga oras para iti experiment isu a Mierkolesen idi ituloymi. MW ti aldaw a dua nga oras ti Physics.
“Husto a rugianmi ti experiment idi dumteng ti grupo da Kathy, Ma’am. Pinagulimekko ida ta umarimbangawda a simmangpet. Imbagak nga iruarda ti kopiada iti experiment ngem inrasonda a nabatida. Intedko ngarud ti original kadakuada tapno ipa-xeroxda. Ti yanna nga adat, didak tinungpal. Napanda ketdi nagpaing dita bahay-kubo dita likud ket namrayanda ti naginana. Inkalukag diay maysa ti bagina. Sinolona ti napan nagpa-photo copy. Nakamakamna ti experimentmi.” Urayak la napaksuyan a nagpalawag.
Nabayag sa nakauni ti prinsipal. “Can’t you re-compute the grade of Kathy?” dineretsanak. “Kababain ken ni Baket Bining,” ti lola ni Kathy ti kayatna a sawen.
“Ladingitek, Ma’am,” kinunak; addaan tibker.
“Uray ikkam lattan iti special projectna tapno awan masao dagiti kaadalanna.”
“Naladawen ti amin, Ma’am. Ngannganik payen malpas ti final gradesda.”
“Even though I am begging you?”
“Ma’am?”
“Please.” Anian. “Please.”
“Panunotek, Ma’am,” kinunak laengen tapno malpasen ti saritaan. Ngem iti unegko, nungka a patgak ti kiddawna! Ania, nalakaak laeng a kasarsarita? Anianto laengen ti kunaen dagiti adalak a makaammon iti grado ni Kathy? Nagatangak? Saan pay laeng!
Agtatapaw ti riknak a rimmuar iti opisina ti prinsipal. Diak payen tinaliaw ti sarming iti ridaw. Ammok lattan a nakalablabbasit ti rupak ta nakabarbara ti panagriknak.
Nagawidakon kalpasan a naidalimanekko dagiti naipasa a project. Agtsekak laengen iti balay ngem ti makitkitak ti prinsipal! Impamaysak ti nagtsek apaman a nakagtengak iti pagtaenganmi. Karabiyanna, nagkompiutakon iti grado. Pudno ti pattapattak: nasurok a sangapulo dagiti na-failed. Disisaisda!
“Kasano ngaruden dagita?” inamad ni baket idi makitana dagiti remarks iti class recordko. Ubbana ni Jethro, ti aguppat a bulanna nga ubingmi, bayat a kankantaanna iti Dungdungnguenkanto.
“Agdobleda, a, nga ag-fourth year, Baket,” kinunak.
“Ta apay?”
“Two units ti Physics, Baket, ket umanayen dayta a mangigawid iti panagturposda.”
“Kaasi met dagiti nagannakda no kasta.”
“Basol met la dagiti annakda ta dida pinaisuro. Napatpateg pay ti computer games wenno biliar ngem iti panagbasada. Diak met ngatan pakabasolan ta namin-adun a kinasaritak ida agraman dagiti nagannakda. Inkarida ti pannakitinnulongda ngem awan met nakitak a tignayda. Baybay-anda met dagiti annakda!”
“Adu la ketdi ti makagura kenka, Lakay.”
“Awan maaramidak, Baket. Isuda ti nangaramid iti gradoda. Nasakit met iti biangko, Baket, ta kasla ketdin awan ti serserbik a nangisuro kadakuada iti dayta a kinaaduda a nabagsak. A kasla ketdin awan ti naisurok kadakuada! A dagmelak la unayen! Ngem ania ngarud?”
“Kasanon no umaydaka kapatang dagiti nagannakda tapno ipasam ida?”
“Ket ibagak, a, nga awan ti maaramidak ta isu met ti rimmuar iti computationko.”
“Ket no mismo a ti prinsipalyo ti makisarita kenka tapno ipasam ida? Nga ikkam latta idan iti special projectda. Wenno pagidonarem ida kadagiti ramit a masapul iti laboratory?”
“Agpapan pay, Baket. Diak kayat ti agbalin a biktima iti bukodko a pluma.” Ti kaipabpablaak a saritak ti kayatko a sawen. Linaon daytoy ti anomalia ti maysa a maestra. Agpa-special project kadagiti binagsakna. Ti project? Kaserola, martilio, ragadi, timba wenno ania la ditan a masapul kano iti TLE room. Ngem kinaagpaysuananna, yawidna met dagitoy iti balayda. No adda met INC, pagbayadenna lattan daytoy ket presto, addan pasang-awa a gradona.
“Madanaganak, Lakay.”
“Dika agdanag, Baket. Husto la ketdi ti ar-aramidem, awanto ti mangdangran kenka.”
HUSTO ti kinuna ni baket. Kinapatangnak ti prinsipal nga ipasak kano lattan dagiti imbagsakko. Dagus a nagkubuar ti unegko kadayta a kinunana ngem nagteppelak. Ania a klase ti mangidaulo daytoy? Isu ngata a nababa itan ti pagkitkitaan dagiti umili iti daytoy a pagadalan ta nagramaramen ti kinarugit ti sistema a maipatpatungpal.
“Ladingitek, Ma’am, ngem diak mapatgan ti kiddawyo!” lepleplepak ti panagkubuar ti darak.
“Paayennak kadi manen?” inkusilapna a limmawaan pay dagiti abut ti agongna. Diak ngamin pinatgan ti kiddawna iti grade ni Kathy.
“No kasta ti mapasamak, Ma’am,” kinunak, “ad-adda a bumaba ti rating ti pagadalantayo. Ammok a saan a palimed kadakayo daytoy. Akuentayo man wenno saan, adun ti pakasaritaan ti pagadalan a di koma rumbeng. Agramramaramen ti damag nga uray di agbalin nga ubing ket makapasa latta basta la ketdi agidonar wenno agbayad. Nakababain dayta, Ma’am!”
“Saosao la dayta dagiti awan maaramidna.”
“Ma’am, awan ti asuk no awan ti naparnuay nga apuy.”
“Nalalaingka kadi ngem siak?”
“Ibagbagak laeng ti makitkitak a parikut, Ma’am. Napateg metten kaniak daytoy pagadalantayo nupay nakiddit ti masakdo a mangsupusop iti biag. Ta pasetnakon daytoy, mayatak man wenno saan. Nasursurokon nga ipateg ket masaksaktannak met no kasta nga adda mangmangngegko a pakasarsaritaantayo.”
‘Saan a ti la taltalanggutangem, Sir Matias!”
“Ditay’ koman agimbubulsek, Ma’am.”
“Patgannak wenno saan?”
“Nasaokon, Ma’am.
“Ladingitek.”
“Dimo ammo ti makibagay!” intebbagna. “Nagbassit la a dawdawatek, dimo pay maited! Laglagipem, adda met la kaniak ti maudi a pangngeddeng!”
Sabalin ti panagkitak kenkuana. Kasla ‘tay nakangirsi a buaya.
NAGBUREK ti darak a nakakita iti programa kadayta nga aldaw. Nakastrek iti top 10 ni Kathy. Ken nairaman kadagiti agturpos dagiti binagsakko. Apayen? Linukatak dayta kadagiti kakaduak.
“Kaemem lattan ‘ta ngiwatmo, Sir Matias,” manglalais ti isem ni Ma’am Doriaval a nagkuna. “Dimo makita dagita?” intudona dagiti ginalon a pinta iti suli. Adda pay uppat a supot ti semento ken dua pedaso a plywood.
“Ngem nalawag ti adda iti memo, Ma’am,” kinunak. “Students having a grade of below 85 in any subject shall not be included in the honor roll. Agpayso a pribado ‘toy pagadalantayo ket mabalinna nga i-modify ti rule. Ngem naibagan dayta iti meeting ti PTCA. A mangrugi iti first grading dagiti higher years,” dagiti 3rd year ken 4th year ti kayatko a sawen, ‘maipakaten ti nasao a pagalagadan. Sa ita?”
“Nabaliwan dayta, Sir,” inngirsi ni Ma’am Bella, ti adviser ni Kathy.
“Wen, ammok, Ma’am! Napagtitinonganyo, without prior notice to the parents, a maipakat laengen dayta iti third ken final grading.” Didak nadakdakamat idi iti mitingda a nangbaliw iti pagannurotan. “Ngem apay ken ni Kathy?
“Ania ti mapaspasamak ditoy?” diak napakpakadaan ti iseserrek ti prinsipalmi.
Imbaga da Ma’am Bella ken Ma’am Doriaval ti amin. Nagsammaked ti prinsipal iti lamisaan ni Ma’am Doriaval ket makaipas dagiti matana a naiturong kaniak. Ngem kuidaw nga ipakitak a mabutengak!
“Ammom, Sir Matias, napagsasaritaanmi idi kalman a yimplimentar laengen ti nasao a memo iti final grading. Private schools can always modify the rules, ammom dayta!”
“Ngem diyo in-meeting, Ma’am!”
“Saanen a masapul. Kas koma iti grading systemtayo. We didn’t adopt zero equals zero grading system.”
“Nalawagen ti amin, Ma’am!” intebbagko. “Kayatyo laeng a makastrek ni Kathy iti honor roll!”
“Tantanangem ti agsao,” imbullad met ni Ma’am Bella.
“Ken apay a nairaman kadagiti agturpos dagiti nabagsak iti subjectko.’ Agsibon ti darak. Naikkaten a naminpinsan ti panagdayawko.
“Nasaok kenka idin,” inngirsi ti prinsipal, “that the final decision lies on my hand!”
“No kasta, awan ngarud serserbimi a subject teacher! Dimo pay la ngarud iggaman amin a subject!” agpagungganakon.
Sineniasandak da Sir Johmar ken Ma’am Cardenas a sumardengakon ta adun ti agmamarammang nga estudiantemi. Isuda ti nakaammuak iti maipapan iti program ta intextda. Isu a rimmautak a dina oras.
Simpakada, rimmuarak iti office. Nagdiretsoak iti computer room. Nagaramidak iti resignation letter. Nagtarusak a dagus iti officemi apaman a nalpasko. Adda pay laeng dita ti prinsipal. Inyawatko kenkuana ti surat . Linibbianna laeng ti surat apaman a nabasana. Inyawisna ti ipapanko iti opisinana. Sinurotko ngem diak nagtugaw uray imbilinna.
“Asino ti butbutngem?” inkusilapna manen. “You are still young in this profession. You need to cooperate sometimes.”
Uray ania ti sasawem, inngayemngem ti unegko, dikan a patpatien!
“Saan a siak ti kalkalabanem! Adu pay ti rumbeng a maammuam. Saanka a kasla kalkalaingan! Kitaem ti pagluglugaram!”
Kasla kayatko a dissuan ngem nagteppelak. Maisupadi la unay ti lablabidenna iti naadalko iti uneg ti unibersidad!
Nakapagdesisionakon. Diak pirmaan ti promotional report. Inton bigat met laeng, agpakabiseraak tapno mapanko ireport ti mapaspasamak iti NQHS. Kitaek man no asino ti dina ammo ti pagluglugaranna!
Rimmuarakon ta diak kayaten a denggen ti sawenna pay. Idi kitaek ti sarming, nakataptapoken! Adda payen rikkina!

(Impablaak ti Tawid News Magasin, Nobiemre 18 – Disiembre 3, 2006)