BALITE

“APOUNAYKAY’ metten! Kayatyo met ngamin nga ania man a kiddawenyo, mayawat a dagus!”
Nariingak ti panagsaosao ni nanang. Ammok lattan a ni lilang ti kaungetna. Di man ngatan agpakatutoren daytoy iti pangibaonanna ken ni nanang.
“’La, ir-iriagannakon!” insaning-i ketdi ni lilang. Nalawag a mangngegko ta adda laeng iti ampir ti kalapawmi ti inaramid ni tatang a pagyananna. “Gapu met la ta di makabael dataon…”
“Saan met a kasta. Ngem panunotenyo koma met, a, ti bambannogko iti agmalem.”
Aglakolako iti nateng ni nanang idiay ili. Sumangpet iti pangngaldaw. Pagtarusan a pagumbian dagiti dua a kakaanakak, da Princess ken Joy. Iti amiananenmi ti balay da Manang Rosie ken Kayong Kardo. Trese a tawen ti baetmi ken Manang Rosie. Menoposal bebiak kano . Isu a pagangayanna, malemton no masangona a labaan dagiti murengmi.
Siak koma ti aglaba ngem sangkaitugotnak met ni tatang idiay bangkag. Iti tawenko a sangapulo, adun nga obra ti ammok. No Sabado ken Domingo, iti laeng bangkag ti ‘yanko.
“Nakabannogam koma met?” nangngegko a kinuna ni lilang.
“Kadagiti appokom iti tumeng, a! Ken dakayo!”
“Nakabannogam koma kaniak? Dinak met as-asikasuen!”
“Pagsaananna pay met, ‘ya? No kasta nga agasugkay’ iti rabii, asino ti mangtultulong kadakayo? No agdungritkayo, asino ti mangdaldalus kadakayo?”
“Ni Uyda, a!” insungbat ni lilang.
Ni Anti Loida ti kayatna a sawen. Iti laeng dayaenmi ti balayda. Aglaba ti pagsapulanna. Mangngalap met ni Angkel Dison nga asawana. No mumalemen, pagsanguandan nga agassawa ti mangtumba iti “bilog” wenno sangabotelia a gin iti paraanganda ket awan bibiangdan no pappapanan dagiti tallo a butirog nga annakda.
“Pordios, ‘Nang! No dinakay’ payen ammo a taliawen! Kunam met la no nakaad-adayon ti balayda ta dinakay’ payen masirip!”
“No kanayonnak nga umay sarsaritaan? Ilablablabaannak pay!”
“Agkabawkayon a talaga!”
“Saanak pay nga agkabaw!” inlaaw ni lilang. “’Kaskastanak latta ta awan baelkon,” inyanug-ogna. “Ayyapo, ‘ya, ta nagkas-angen ‘toy gasat. ‘Pay a dinak pay la ngamin alaen…”
Bimmangonak. Indalimanekko ti nagiddaak. Nagtarusak iti pagsarban. Nagdiram-os ken nagmulumogak.
“Saankayo nga agdung-aw, a… kababain!”
Kastana ni lilang. No aginnaladan iti sao ken ni nanang, pamrayanna ti agsangit santo agdung-aw, banag a kasuron unay ni nanang. Ung-ungtan pay no kua ni nanang ni lilang no kasta a makapanawen ti mairana a bisita. Es-estoriaen ngamin ni lilang a baybay-anmi kano . Dimi kano payen pakpakanen. Asino met ti di masuron ket iranana pay a dagiti nagsiding ti dilana ti pangibagaanna? Koma no agpayso.
Limada nga agkakabsat da nanang. Ni Angkel Arman ti inaunaanda, nagbalay daytoy iti kabangibang a barangay. Ni Anti Loida ti maikadua. Ni nanang ti sumaruno. Ni Angkel Aldong ti maikapat. Tallo ti anakda ken Anti Ising ngem pasig nga awanda iti dennana. Nagtatalaw met dagitoy idi agtalaw ti inada a di nakaibtur iti kinabartekero ni angkel.
Maymaysa ita nga agbibiag ni Angkel Aldong. Makikabkabbalay kada Angkel Idot a buridekda. Agyanda amin iti family house da lilang. Kas ken ni Angkel Aldong, kasingin met ti arak ni Angkel Idot. Agdung-aw ti aldaw a di nakalidok. Natukantukad dagiti lima a kakasinsinko nga annakda ken Anti Aida.
Iti kinaganus ti isipko, addan nagapn a rurodko kadagiti kakabsat ni nanang. Ni Anti Loida la unay. Dina man la umay komustaen ni lilang no umang-anges pay met laeng. Adda naminsan a binagaak tapno sukatanna ni lilang ta nagdungrit daytoy ngem ti ketdin darasna a nagpaabagatan. Agur-uray kanon dagiti ilabaanna. Kapilitan a siak ti nangdalus ken ni lilang.
Sa laeng naalisto ni Anti Loida no madamagna nga adda kuarta ni lilang nga inted dagiti kakabagianda a simmarungkar. Ririenda ni lilang no di mangted daytoy. Kesio awan kano ti igatangna iti bagas. Apaglikud pay laeng no kua ni anti, addad’tan da Angkel Idot ken Angkel Aldong. Kidkidenda amin a naited ken ni lilang.
“Kayariganda ti balite,” sangkakuna no kua ni tatang. “Ti balite, agbibiag laeng gapu iti padana a kayo a sumipsipanna. Ipaturayna a matay ti pakairamramananna a kayo!”
Dakkel ti pammabasol ni tatang ken ni lilang. Nasapa a nabalo ni lilang ket idi kano pay baro da Angkel Idot ken Angkel Aldong, pinanuynoyanna ida. Itedna amin a masapulda. Ditoy ngamin Ammubuan, maysa idi ti pamilia da lilang kadagiti kalawaan iti talon.
Idi agpamilia ni Angkel Idot, ni latta lilang ti mangbibiag kadakuada. Amin a mabagi iti talon, agdiretso kenkuana. Rason kano ni lilang: ‘tangay isu kano ti kabbalayna ken buridek. Kasla don ken donia ti panagbiag da Angkel Idot ken Anti Aida.
Da nanang ken tatang, di man la pinuruakan ida ni lilang. Nupay kasta, inggaed ni ketdi ni tatang ti nagtrabaho tapno dikami manglangan a mangan.
In-inut a nagsuek ti panagbiag da lilang. Sugal ken arak ngamin lattan ti as-asikasuen da angkel. Ni met Angkel Arman, addaan iti nagpaiduma a sirib. Saan nga agun-uni ngem permi met ti panangkittabna kadagiti talon a pagbibingayanda koma nga agkakabsat. No manon nga ektaria ti binukodanna nga inlako. No kasta gayam a sarungkaranna ni lilang, papirmaanna dagiti pappapeles. Ibagana kano lattan ken ni lilang—a di idin makabasa—nga isaldana laeng ti daga tapno adda pagpaagasna kadagiti kasinsinko. Gayam, ilakonan ti daga!
Ita, sangkailgat laengen ti pagbibingayan da nanang a talon. Itay laeng napan a tawen, inlako da lilang ti dua ektaria idiay Allacapan ta naopera ni Anti Aida. No saan a naasikaso, nalabit nga impannan. Tinubuan kano iti lasag ti matrisna!
Idi napigsa ni lilang, agnaed iti ‘yan da Angkel Idot. Ngem idi agsalogen ti pigsana, didan kaykayat. Kanayon a pagsawan ni Anti Aida. Kaalumiimda payen a dalusan no kasta nga agdungrit. Ammok dagitoy ta malabsak ti balayda no kasta a mapanak agbasa.
Estoriaek no kua ken ni nanang ti mangngeg ken makitak no sumangpetakon. Napalalo ti pungtotna. At-atipaen ni tatang no igay-at daytoy a rauten ni anti.
Idi adda pay laeng ni lilang iti ‘yan da Anti Aida, ditoy balay ti kamanganda no adda agalen ni apong. Umayda mangibaga iti igatang ti agas wenno pangpaospital no kasta a nakaron ni lilang. Adda ngamin angkit ni lilang.
Ket ita ta nakapuyen ken agkabaw payen ni lilang, immayda lattan imbattal ditoy balay a kasla awan aniamanna. Makatawenton ni lilang ditoy balay. Linipatdan! Sadanto la siguro umay siripenen no nalamiisen a bangkay!

ITI panaggapuk iti pagadalan kadayta a malem, nasangpetak ti panagdinniskutir da lilang ken nanang. Ipilit ni lilang ti panagsublina iti denna da Anti Aida. Kayatna kano nga iti balayna ti umuloganna. Ti pagsiddaawak, kasano pay a makaulog iti balayna ket nagbalin metten a kalkalapaw daydi dua kadsaaran a balay-Kastila?
Kinapatang ni nanang ni tatang idi sumangpet daytoy a naggapu iti bangkag.
“Anianto laengen ti masao dagiti tao?” kinuna ni nanang. “Pagpapasaanmi ti inami? Ken kakaasinto laeng iti denna ti ipagko!” Ni Anti Aida ti kayatna a sawen.
“Tungpalem lattan, a, ti kayatna!” kinuna ni tatang. “Narigat no di patgan ti kiddawna amangan no isunto ketdi ti di pakapudnuan.”
Impaabagatanda ngarud ni lilang iti kabigatanna. Kinibin ni nanang. Awan ngamin ti immay kadagiti kakabsat ni nanang a lallaki idi paayabanna ida. Adu kano ti trabahoda. No di koma ammo a tengnged lat’ arak ti obrada!
Kasta unay a suron ni tatang. Simmurotak ta binagkatko ti karton a nagyanan dagiti bado ni lilang. Idi maidanonmi iti balayna, nasiputak ti panagmisugsog ni Anti Aida.
Apaman a naiplastar da nanang ni lilang, pimmanawdan. Nabatiak ta implastarko met ti binagkatko.
“Ayyapo,” insennaay ni anti, “kasta la unay ngaruden ti rigat, adda pay la nayon a taraknen a ngiwat!”
Nasaok dayta ken ni nanang.
“Naglaingen!” impugtitna. “Kunam no asino nga agsasao! Pay man!”
“Agtalnaka, Baket,” inyatipa ni tatang. Igay-at ngaminen ni nanang ti mapan rumaut.
Iti kaadda ni lilang iti ‘yan daAnti Aida, di latta naginana ni nanang. Isu pay laeng ti mangdaldalus ken ni lilang. Nakasapsapa da angkel ken anti a sumalog idiay talon. Sumipngetton no sumangpetda.
No kasta met nga adda kasapulan ni lilang, baonen da angken ken anti dagiti ubbing tapno sukonenda ni nanang. Masiudot metten ni tatang.
“Ditoy pay la ti tarayanda!”
Ngem agpatingga laeng iti sasao.

MALEM ti Lunes. Agtartaray dagiti kakasinsinko nga umay nangayab ken ni nanang. Marigatan kano ni lilang nga umanges. Ipannan sa kanon!
Napan met a dagus ni nanang. Simmurotak.
Simrek ni nanang iti siled ni lilang. Nagbatiak iti ruar. Madamdama pay, mangngegkon ti sangit iti uneg. Awanen ni lilang.
Nadlawko a kasla aniamanna kada Anti Loida ken Anti Aida. Imbes met a tulongan dagiti uulitegko ni tatang nga agbirok kadagiti masapsapul ken mangisagana iti aglawlaw, inun-unada ketdin ti nagpagatang iti arak.
Iti suron ni tatang, di immammingaw iti umuna a rabii.
Rigat koma a nagpaiduma no di timmulong dagiti kabarangayan. Dakkel koma met a katulongan dagiti tong ken tulong dagiti politiko ta nairana nga asidegen ti eleksion idi pumusay ni lilang ngem agiinnuna met dagiti kakabsat ni nanang a mangibolsa kadagitoy.
Iti aldaw ti pumpon, idiiruardan ni lilang iti balay, inabay ni Anti Loida ni Anti Aida. Ket nagdanggayen ti anug-ogda. Kasla mauragada a baka!
“Ay, awanen ti tong. Ket dayta ti sangsangitanda!” nangngegko nga insutil ti maysa a lakay iti asidegko.

NABAYAG daydin. Awanakon idiay Ammubuan. Kaduak metten da tatang ken nanang ditoy Tuguegarao. Nakaturposak metten iti kolehio ket siakon ti manedier ti maysa a cable TV itoy a siudad. Da Manang Rosie ti agyanen iti napasayaaten a balaymi idiay Ammubuan.
“Nakapsut ken medio agkabawen ni Anti Aida,” impadamagna kaniak iti isasarungkarna kadakami kadayta nga aldaw. “Pagpipinnasaan met dagiti annakna. No mabalin, awan ti mayat a mangala kenkuana. Ta rigat met la ti adda kadagiti kakasinsinta. Kasta met laeng ken ni Anti Loida. Bakbaket nga agpayso ngem ni Anti Aida ngem ikarkarigatanna pay la ti aglabalaba.”
Kinitak da tatang ken nanang nga agmermerienda iti salas bayat ti panagbuybuyada iti wide screen a telebision.
“Inton agsublika idiay, Manang,” kinunak a daydi lilang ti adda iti panunotko, “ipalagipmonto kaniak ta mangipaw-itakto iti uray napia la a para sidada.”
Napalua lattan ni Manang Rosie. Diak ammo no asino met ti malagipna. (jmp)

EUGENIO

NARIWET pay ngem addan ni Eugenio, 27, iti igid ti baybay ti barioda a Cabuaan. Nakasiorts iti asul nga inasmanganna iti puraw a kamiseta. Naka-rubber shoes. Bagayna la unay iti takderna a lima kadapan ken lima pulgada ti apsay a buokna. Kimmampuso ti rupana. Nabayog ti barukong ken namsek dagiti piskelna.
Impasirna iti daya a yan ti daklis da Ama Pistong. Adda pay laeng iti dati a puestona. Ngem dua ketdin ti barangay. Impatona lattan a dimmur-asen ti pagkalap da Ama Pistong.
Ngem ketdi, dina makita dagiti bugador wenno tao ti daklis. Madamdama pay siguro, nakunana iti nakemna. Kas pay la idi, nakunana pay. Nakasingising no kuan ti init no sumalog dagiti bugador. Saan a kas kadagiti agsigay wenno agbantak ‘diay taaw nga apaglabes pay laeng ti tengnga ti rabii, addadan nga agkalkalap.
Simmango iti laud. Immanges iti nauneg sakbay a rinugianna ti nag-jogging. Manon a tawen a di nagwatwat? Sangapulo?
Adda pay laeng idi iti Umuna a Tukad ti haiskul idi masumokna ti agwatwawatwat iti baybay. Asideg laeng ti balayda iti baybay. No palausen ti manarita, arigna pannakaparaanganna laeng daytoy.
Tumremen dagiti ling-etna. Ngem nakarikna ketdi iti talinaay no kasta nga aprosan ti naumbi a palayupoy. Lallalon a maitayok ti riknana no matimudna ti panagburak dagiti dalluyon.
Iti panagriknana, kasla adda makulding a kuerdas iti kaungganna a manggubbuay iti rikna a manglapunos iti pusona. Nabayag a dina narikna ti kasta!
Naipasirna dagiti babassit a lawag iti taaw. Dagiti sigayanen dagiti, nakunana iti nakemna. Wenno dagiti napan nagbantak. Sumang-atdan.
Iti kaaddana iti siudad, saan a dina napanunot dagiti kalugaranda a mangngalap. Naisipna a babassit a bannuar dagitoy ta no awanda, asino koma ti mangsuplay iti taraon nga ikan wenno lames a kasapulan ti tao?
Wen, agpayso, kaaduan kadakuada—no di man amin—ti di nakaadal. Ngem adda met siribda a di mabatok dagiti nakaimet iti diploma. Pangarigan: Kasano koma nga ammoda a kayat dagiti ikan ti appan a lupot a nabungon iti silengsileng ti sigarilio? Wenno kasano nga ammoda a maibubo dagiti ikan no malakubda iti daklis a dida ket ipennek ti bumatok tapno malusotanda ti agtatapaw a bubo? Kasano koma nga ammoda ti yan ti pangen dagiti ikan babaen kadagiti babassit a pagilasinan?
Wen, saan a nakaadal dagiti mangngalap ngem kenkuana, iggemda ti silaw a nanglawag iti panunotna tapno masapulanna ti tulbek a nangitunda kenkuana iti sabali a rupa ti biag. A saan laeng a paadipen iti nariinganna a rigat ti biag!
Immanges iti nauneg. Dina malapdan ti isasangbay dagiti ladawan iti panunotna…
NALADAWKA manen, Eugene! Apay kadi? Secon perioden!
Sorry, Sir… naladawak a nakariing.
Ngata? Dayta lattan ti kanayon a rasonmo. Ti ketdi kunaem, naggapuka manen iti biliaran!
Saan, Sir! Napuyatanak a talaga, Sir…
Ta apay koma? Ay, Eugene, dimon ballikugen ti panunotko! Ammok, kanayonka kadagiti pagbibiliaran. Addada mangidandanon kaniak. Kas ita, kunada a nalabsandaka dita nagsulian ti plasa. Im-imasem kano ti agtudtudok!
Saan a nakatimek. Ngem naalana met laeng ti riknana, Saan a pudno dayta, Sir!
Ulbod ti nangidanon kadakayo!
Saan ngata a sika ti napeklan nga ulbod? No awan pasnekmo nga agadal, napipia pay nga agsardengkan. Buongka laeng iti ulo! Saysayangem ti panawenmo ken kuarta dagiti nagannak kenka.
Sir…
Maminsan pay a maladawka iti klasek, dikan pastreken! Nalawag, ha?
Yes, Sir!
Good! Tandaanam dayta. Paayabak dagiti dadakkelmo…

WHERE is your project, Eugene? Dimo kunaen nga awan manen? Sika man laengen ti di nangipasa idi first grading!
Diak pay nalpas, Ma’am. Nagadu ti obrak ‘diay balay ket diak nasango. Ngem ikarik nga ipasak apaman a malpasko…
Namnamaek dayta. Ngem, ne, siguraduem laeng ti ibagbagam. Ikkanka iti dua nga aldaw a pawayway. Laglagipem, panagkokompiutanen iti grado!
Yes, Ma’am!

NGEM saan a natungpal ni Erwin ti karina. Nagangayanna, ti laeng Filipino a subjectna ti naipasana.
Iti iseserrekna iti maysa nga aldaw, nadlaw ti maestroda iti Math a nakainom.
“Eugene, I gave you last chance but here you are… under the influence of liquor!” naitebbag. “Kaano pay a nasumokmo ti nagbalin nga er-er?”
Nabainan. Panagriknana, kasla asin a marunrunaw iti sango dagiti kaklasenna. Kasla kayatna a disnogen ti titserda. Awanen ti rupana iti sabsabongenna.
Dina la mailugar ti agsermon! inngayemngem ti unegna. Wen, basolna. Ngem maitutop kadi a mapabainan iti sango dagiti kaadalanna. No apay met ngamin a dina napagkedkedan ti awis dagiti barkadana iti sabali a pagadalan!
“Mr. Matias, from now on, don’t enter my class if you’ll not bring your parents! I want to talk with them!”
Nagtung-ed laeng.
Iti kaungganna, adda agpilit a rumkuas iti babawina ngem no apay a kasla nakakawar nga awan gawayna no sumpeg ti silud ti barkada.
Maaw-awananen ti ganasna nga agdal. Ngem no agsardeng, pangalaanna ngarud iti kuarta a pangsustinerna kadagiti bisiona? Agturpos idin iti elementaria idi masumokna ti agsigarilio. Itay laeng first yearda a rinugianna ti simmimsim ti nasanger.
Ania ngata ti aramiden da tatang ken nanang no maamuanda ti ar-aramidek? simnek iti kaungganna. Malmaluenda? Daytan ti dina ipalubos!
Ammonan ti aramidenna apaman a maksangpet iti balayda.

MALASINNAN ti masanguanna. Narusepen iti ling-et. Ngem dina amrikna ti bannogna.Limmag-an ketdi ti riknana.
Agsungaden dagiti barangayan. Maysanmaysa ti nagiddep kadagiti silawda.

NAGGAPUAM? Apay a dika simrek?
Napanak ‘ta baybay, ‘Nang…
Kinuam? Adda pay klasem, dika ketdin simrek! Ania la unay, ‘ya, ti ayatem nga agballog?
Nakipagsang-atak kadagiti barangayan, ‘Nang. Nagadu ti nabagik. Daytoy man, ne. Nagdadakkelan a kabalias!
Dayta ti ayatem! Pati panagadalmo, isakripisiom! Ammom kadi, Balong, a sika met la ti maabakan kadayta nga ar-aramidem?
Nanang…
Agbaliwkan sakbay a maladaw ti amin. Mabainakon iti eskuelaanyo. Namin-anon a pinaayabandak ngem dimo met idandanon. Aglalaok ti irasrasonmo. Naimbag ta nakitanak ti maestroyo ket isun a mismo ti nakaammuak kadagiti aramidmo.
Diak nga’d mayulo ti agbasa, ‘Nang… ‘ray an-annuek. Kasla tumaytayab ti panunotko no addaakon iti uneg ti kalse…
Gapu ta barkada lattan ti linaonna. Padasem a lipaten ida ket ipamaysam ti panagbasam, siguraduek a makasurotka, Balong.
Nasaysayaat laengen nga agsardengak, Nanang…
Di mabalin! Ta ania koma ti aramidem? Balong, aramidenmi amin a kabaelanmi ken tatangmo tapno makalpaska laeng. Yaradomi ti bagimi no dayta ti masapul.
Ngem sayang ti kaurta, Nanang…
Ania ti nangngegko? Apay dimo kayaten ti agbasa, ha?
Diak mayulo, Tatang. Kinapudnona, gistayan awan naipasak a subjectko…
Dayta ti maal-alam iti barkada!
Pakawanendak, Tatang.
Pak!
Huston, Pidong! Kaasi ‘ta ubing!
Bay-annak, Baket, ta ikkak iti pagnakmanna!
Saan, ‘Tang! Annaykooo… Annaykooo! Nanang!!!
Huston, Lakay… Huston!!!

NASLEPEN. Ngem awan latta ti mariknana a bannog. Kasla pay ketdi pumigpigsa.
Dina nakita ti nagkalian iti tarukoy. Nabaddekanna ti iking daytoy. Naimbag ta natimbengna ti bagina ta di ket koma naidaramudom. Ngem nariknana a kasla nagligasi ti lansalansana.
Intugawna nga inilut idi mariknana ti sakit…

DIKA met pay nakasukat dita, Eugene?
Masadutak, Nanang.
Masadut? Di kad’ daytoy ti kinayatmo? Ti saan nga agbasa? Sa ita…
Makabannog ti sumalog iti talon…
Ngem dika mabannog nga agbaliodong.
Nanang…
Nasurot ti kayatmo nupay nasakit ti nakemmi. Ta kas nakunam, di sumrek ti adal.
Nakapudpudot ‘diay talon!
Anusam, a, ta isu met ti kinayatmo. Addaka koma ita iti pagadalan no dika nasukir! Ala, agsukatka ketdin ket, ne, agbannawagen…
Diak kayat!
Kayatmo ti mabaut?
Diak kayat kunak ket!
Pidong!!! ‘Maykad’toy man!
Apay kadi? ‘Sagsaganak ‘toy pagbatbatan!
‘Toy anakmo…
Saanen, ‘Nang, Agrubuatakon…
Nasayaat!
MARIKNAK ti babawim, Balong. Ngem nalpasen ti amin. Awanen ti mabalinko. Intangepen ni tatangmo ti gundawaymo a mangituloy iti panagbasam. Nauman.
Ania ket ngamin a rigat ti panagbiagtayo, Nanang…
Isu a kasta la unayen ti panangyalubogmi kenka tapno makalpaska koma met iti kareram. Ngem sabali met ti inar-aramidmo.
Ikarik, Nanang, umlaut-otak iti kinjarigattayo.
Kasano?

ANIA ti nalpasmo?
Awan, Sir.
Nagturedkan nga agaplay. Ken, ne, nagubingka pay. Manomon?
Disisais, Sir.
Kabaelam ngarud ita ti agbalin a peon?
Nariturak iti trabaho iti talon ken baybay, Sir.
Good. Sige ngarud, mangrugikan. Ngem saan a kas kadagiti sueldo dagiti kaduam ti maawatmo.
Ayos laeng, Sir.
No adda umay aginspeksion, aglemmengka! Narigat ti makasuan!
Dua lawas idin ni Eugene iti siudad. Naibusen ti intugotna a kuarta a linibasna ngem di met la makasapulen iti panggedanna. Napadasanna ti nagidda kadagiti kalkalsada. Kadagiti sirok ti rangtay a no dadduma, kamaten ida dagiti polis. Ti la pagtartarayanda.
AWAN pay dua a lawas, nariknanan a dina kabaelan. Nagikkat. Tinuladna dagiti ubbing a nakitana kadagiti dalan. Nangala iti lupot sa binabasana. Punasanna dagiti lugan. Mayat idi damo ta adu ti makuartana. Ngem kimmisang idi adudan nga agiinnagaw.
Nagakar-akar iti puestona. Ngem isu la nga isu. Agsasallupang dagiti ubbing a kakompetensiana.
Napintas a narigat ti trabahona. Adda dagiti galante a mangyawat iti pinapel. Adda met dagiti baribar ti kinataona. Iseniasda ti pannakapunas ti luganda ngem inton malpas, insiweten ti pamay-anda iti luganda apaman nga ag-green light.
Iti maysa a malem, di nasiputan ni Eugenio ti maysa a kotse idi agtaray koman daytoy a mangdalus iti lugan ti nangpayapay kenkuana. Nadungpar. Addan iti ospital idi agsubli ti puotna. Pagsayaatanna ta di napuruan.
Anak ti maysa a businessman ti nakaatal kenkuana. Innala daytoy idi makapaimbag kalpasan a naistoriana ti kabibiagna.
Nagbalin a washboy ken hardinero. Libre amin a masapulna. Laeng, iti garahe a maturog. Inurnongna amin a nasueldona.
Naanus ni Ma’am Violy a nagbalin nga amona. Idi agbayag, mapalubosanen a mapan agpasiar a maymaysana.
Nagsursuro nga agmaneho idi agbayag. Isun ti nagbalin nga opisial a drayber ni Ma’am Violy ta apagisu met nga agretiro ti drayberna, ni Mang Kulas.
No kasta a rabii, sumpeg ti iliw iti barukongna. Malaglagipna dagiti dadakkelna. Mapespespes ti barukongna ta maamirisnan dagiti nagkamtudanna a kas anak. Dakkel ti babawina iti dina panangikaskaso ti panagbasana.
Mautobnan no kasano kadakkel ti sakripisio dagiti nagannak kenkuana. Sakripisio a rumbeng koma a sinupapakanna babaen ti panangigaedna nga agbasa. Ngem anian, ‘ya, ta napigpigsa met idi ti guyod ti barkada.
Inkari ngarud ni Eugenio a masapul nga agballigi kadaytoy a yaadayona. Ta anianto laengen ti rupana nga isarangna idiay Cabuaan no agsubli nga imaima?
Impakadana ken ni Ma’am Violy ti panagbasana iti rabii. Nakayaman iti dakkel ta pinalubosan ti amona. Inkari pay daytoy a tulonganna.
Ngem dimteng ti dina ninamnama a pagteng. Ur-urayenna ti amona iti maysa a malem iti sango ti pasdek a pagtartarabahuan daytoy idi dumteng ti nobio daytoy. Langana ti makapungtot unay.Naggapu iti uneg ti pasdek.
Panawamon ti amom. Siak ti mangitulod kenkuana! naitebbag.
Ngem, Sir…
Nalawag ti nangngegmo. Saanka met ngata a tuleng!
Imbilinna nga urayek, Sir…
Ibagbagak ngaruden a dimon urayen. Dika kadi makaaw-awat? Nalpasen a nagpatangkami.
Agtungtungpalak laeng iti naibilin kaniak, Sir…
Shit! Ania, ‘ya, ti kayatmo? Bugtakenka pay tapno agtungpal laeng?
Maawatannak koma, Sir. Agingga a di ni Ma’am ti mangibaga, diak pumanaw ditoy.
Napampag ti ridaw ti kotse. Rummuarka man dita ta agsaritata iti nalapat!
Nagtungpal. No agaramid iti dakes, kabaelak met siguro a salakniban ti bagik, nakunana iti nakemna. Nataytayag ti nobio ti amona ngem iti tantiana, nalakana laeng a padsuen no kaskasano. Amang a nabukbukel dagiti piskelna.
Kinuelio a dagus ti nobio ti amona apaman a nakaruar.
Ibbatandak, Sir…
Asino ti pagpangpangasmo, ha?
Awan, Sir. Kunak met nga agtungtungpalak laeng iti bilin.
Apay, dinak patpatien?
Saan nga iti dayta, Sir…
Nakakalalaki ka. ‘Lam mo ba ‘yun?
Dina napakadaan ti pannakaparusokna. Uray la nagpatangken ti tianna iti sakit.
Ngem idi piduaen ti lalaki ti mangdangran kenkuana, siaalibtak a rimmuk-at ket sinanggana ti gemgem nga agdisso koma iti rupana. Tiniritirna daytoy. Napaikkis iti sakit ti nobio ti amona nga agingga a kadagita a panawen ket dina pay ammo ti kinataona.
Idi ibbatan ni Eugenio ti kalabanna, saanen a maipinta ti rupa daytoy. Naklaat laengen idi paturongan daytoy iti paltog.
Agsardengka, Leon! timek ni Ma’am Violy.
Ngem immawengen ti kanalbuong.
Ti ammona, daydin ti kanibusananna. Ngem naasi ti Dios. Kalpasan ti uppat nga aldaw a pannakirangetna ken ni Patay, nagballigi met laeng. Bassit la a kibaltang, ti koma pusona ti sinalput ti bala.
Naammuanna idi agangay a nagsubang gayam da Ma’am Violy ken Sir Leon. Agpilit kano ti naud-udi nga agdiscoda ngem madi ni Ma’am Violy. Iti ngamin naglabas, nadlaw daytoy ti kinagaraw ti nobiona. Sabali laeng dagiti damag nga adun nga annak ni Eba ti pinagsangitna.
Gapu ta saan a maipilit ni Sir Leon ti kayatna, inatapen daytoy nga adda relasionda ken ni Eugenio. Di pulos immapay iti panunot ni Ma’am Violy a rikiaren ni Sir Leo ni Eugenio.
Tapno awanen ti adu a sarita, ti pamilia ni Sir Leo ti nakaammo amin iti gastos iti ospital. Katukad dayta ti panagulimekna lattan. Nupay sumkad ti riknana, immannugot lattan. Pangalaanna koma iti gatad a busbosenna. Sa maysa, dakkel a tao ti ama ni Sir Leo. Politiko daytoy!
Apaman a nakapaimbag, nagpakada ken ni Ma’am Violy. Di a palubosan daytoy ngem nagpilit. Inrasonna nga amangan no sublian ni Sir Leo ket nakarkaronton ti mapasamakna. Aglalo ket insinan ni Ma’am Violy daytoy.
Inkari pay ni Ma’am Violy ti pannakanayon ti sueldona tapno saan laeng a pumanaw. Narigat kano ti agsapul iti drayber nga addaan iti nasin-aw a puso a nakitana kenkuana.
Nupay nasakit met ti riknana a panawan ni Ma’am Violy, awan ti naaramidanna. Napigsa ti pammatina a sublian ni Sir Leo. Naammuanna idi agangay a tirong daytoy.
Naawatan met laeng ni Ma’am Violy aglalo idi ipalgakna nga agsublin iti barioda. Sakbay a pimmanaw, pinapetpetan daytoy iti sobre a naglaon iti kuarta. Para kano iti pagbasana!
Napalaus a panagyamanna ken ni Ma’am Violy.
Ikararagko ti panagballigim.
Agyamanak, Ma’am. Dikayto malipatan.

IMPAGNAPAGNANA idi mariknana a nakagin-awa ti sakana itipanangilutna. Ngem no kua, mariknana a sumakit daytoy.
Inkeddengna nga agbueltan. Magna laengen.

Pakawanendak, ‘Tang, ‘Nang…
Anakko, ‘ya… hu-hu-hu. Pianragsaknakami kadaytoy a panagsublim. No mano a tawen a nagdandanagkami kenka… a nangikarkararag iti panagsublim.
Pakawanennak koma, Anak, kadaydi inaramidko kenka…
Tatang, siak ti tumutop nga agkiddaw iti pammakawan kadakayo. Pagyamanak pay ketdi daydi a pagteng ta isu ti nanglukat kadagiti nakullaapan a matak.
Ania ita ti planom?
Baliwak ti mangrugi, Nanang. Napaayak iti yaadayok. Diak natungpal daydi nakunak. Ngem ammok, adda pay laeng narimat nga agsapa nga agur-uray kaniak.
Hustoka, Anak. Namnamaem, addakami iti likudam.
Ituloyko ti agbasa, Tatang, Nanang…
Dika ngarud mabain ita ket bullakaykan?
Awan lakay iti adal, Nanang.
Sakbay a nakapaenrol kadayta a panagseserrek, nangngegna iti radio ti maipanggep iti Non-Formal Education wenno NFE. Simrek ditoy.
Padana nga addan edad dagiti kaklasena. Maymaysa ti rason dagitoy no apay a dida naituloy ti nagbasa: kinarugat ti panagbiag. Ngem dina imbain nga impalgak ti rasonna: ti kinabaliodongna.
Out-of-school youtda nga agkakaadalan. Sabado ken Domingo a sumrekda. Ngem naynay ketdi dagiti skills training nga iwaywayat kadakuada ti TESDA wenno Technical Education and Skills Development Authority. Ditoy a nasursurona no kasano ti aglaga iti baki, sagatan, labba, bigao ken alat manipud iti kawayan. Nasursurona pay iti agaramid iti pinggan, tray, basket ken flower vase manipud iti iit ti niog.
Limmawa ti paniriganna iti biag gapu iti napasnek a panangisuro kadakuada dagiti taga-TESDA. Bayat ti panagadalna, makategged payen. Naruay dagiti kawayan iti laud ti balayda ket ditoy a napanunotna nga impatakder ti Eugene’s Handicraft.
Nagbalin a sukina dagiti mannursuro iti nadumaduma a pagadalan. Uray payen dagiti restaurant.
Itay laeng napalabas a bulan, nasursurona payen ti nagaramid iti sala set manipud iti kawayan. Narigat ti trabaho ngem mariknana ti pannakapnek. Innalana dagiti kabagianda nga awan met laeng ti masnop a trabahoda. Sinuruanna dagitoy. Isudan ti nagbalin a katulonganna iti impasdekna a negosio.
Nangituyang ti NFE iti qualifying exams. Maysa kadagiti napagasatan a nakaipasa itoy. Naikkan iti diploma a katukad ti diploma dagiti nagturpos iti haiskul. Napalalo ti ragsakna.
Nagenrol iti Electronics iti TESDA Tuguegarao. Ditoy, natenneb a husto gapu ta addaan iti padas ken sumangkatenneb met dagiti mangisursuro kadakuada. Panggepna ti mangipatakder iti Electronics Shop iti ilida apaman a makalpas. Ammona, bassit laengen nga anus, magaw-atnan ti balligi.
Planona pay ti mangala iti degree course. Dakkel a pagyamananna ta babaen ti EO 358 nga imparuar ti agdama a pangulo idi Setiembre, 2004, makreditton dagiti agdama subjectna inton sumrek iti university wenno college. Kayatna met nga uray kaskasano, maawagan met a degree holder!

NAKASINGISINGEN ti init idi makagteng iti simmaloganna itay a pantok. Immanges iti nauneg. Nabang-aran. Agawiden. Agsubli pay ‘ton leppas-pangngaldaw idiay siudad ti Tuguegarao. Makabulan pay, malpasnan ti kursona. Maisagutanna met laeng dagiti nagannak kenkuana ti naan-anay a balligi.
Napaisem idi ibansagna ti panagkitana iti yan da Ama Pistong. Sumalsalogdan. Iwayatdan ti daklisda! Rinugianna metten ti umaddang… -jmp

AWIS TI DOLIAR

NALUKAG gapu iti naglaok nga ariwawa ken dung-aw iti kalsada a sango ti dos grados a balayda. Nairidepna itay iti balkon bayat ti panagpalpalpana kalpasan a nakapangaldawda. Natan-awanna ni Baket Ansiang a kasta unay ti anug-ogna. At-atibayen daytoy dagiti dua nga annakda. Iti sanguananda, sakruy dagiti uppat a tanod ni Lakay Andring.
Napasennaay. Awanen ni kumpadre, nakunana iti isipna. Itay laeng bigat, intarayda ti lakay iti ospital ta agkupit kano ti barukongna. Agulaw pay. Adda iti paraanganda a mangrukrukit kadagiti masetas a mulada nga agassawa itay ilabasda ti lakay. Naasian iti langa daytoy: kamkamatenna ti angesna! Simken iti panunotna nga amangan no didan maidanon pay iti ili ti kumpadrena.
Awan makastrek a lugan ditoy barioda a Mubuan. Agdua kilometro manipud iti kalsada nasional. Masapul pay a lasatenda ti Waig Buyon sakbay a makadap-awda iti haywey.
Nabaknang ketdi ti barangayda. Nalawa ti kataltalonan a nangbarikes iti barangay. Nabaknang iti lames ti waig a nangkawiwit iti Bantay Ammu. Naruay dagiti maanupan iti bantay ken agkakatangig dagiti langilangan a kayo. Nupay kasta, dida ab-abusuen ta ammoda nga ipateg ti sagut ti Dios kadakuada. Gapu itoy, di maat-atianan ti waig a pangawidanda iti padanum kadagiti talonda.
Iti nagtakderanna, nariknana ti bara ti agalas tres nga init. Immukuok iti kaungganna. Maikasiamen, nakunana. Immuna, daydi inosente nga ubing. Nagkombulsion; natay. Nakalasat koma no di nagabay a naitaray iti ospital, kuna ti doktor.
Simmaruno daydi Ilyong, 30, a kinagat ti uleg bayat ti panangruotna iti kanen ti nuangna. Awanen ti nagnaan ti tandok a naipakat kenkuana. Idi maidanonda iti ili, naladawen ti amin.
Naiturong ita ti imatang da Baket Ansiang kenkuana. Kasla adda sapsapulen dagitoy. Dimmegdeg la ket ngarud ti marikriknana. Wen, makonsensia. Ngem basolna kadi?
MALEM. Immallatiwda ken ni Nana Lerma nga asawana iti yan da Baket Ansiang. Kas nakairuamanda, nangiyawatda iti tulong.
“Anusam la ‘toy addan, Mari,” kinunana.
“Pagyamanan ti adu, Pari,” matepteppelan ti saibbek ti baket. “Naayatkayo unay nga agassawa kadakami.”
“Iburay ti adda, Mari,” inyandingay ni Nana Lerma. “Prinsipiomi dayta nga agassawa. Ania, ‘ya, ti sakit ni Pari?”
“Hayblad, Mari,” binulosanen ni Baket Ansiang ti sangitna. “No nasapsapa la koma a naitaray iti ospital, nalabit a nalasatna kano koma ti peggad, kuna ti doktor.”
Kasla naduyok ti barukongna kadayta a nangngegna. Manen, nakunana iti isipna. Nagabay… naladaw… Napasennaay. Mano pay ti mangngegna a kasta a mangpabantot iti riknana?
Rimmuar iti balay ket namrayanna ti nangkita kadagiti mangiplasplastar iti tolda iti paraangan. Immanges iti nauneg. Nabang-aran pay a nakaangot iti angin nga inkubbuay ti karraep a kataltalonan.
“’Nia ketdin, ‘ya, ti rigat ti biagtayo ditoy away!” nangngegna nga insanamtek ni Ulling, ti kaanakan ni Lakay Andring nga agtawen iti beinte otso. Pamandeken daytoy ken natayengteng ti ngisit iti kudilna a gubuay ti pannakaturtorna iti talon.
“Pagkunaam iti kasta?” insumra a dagus ni Charlie a kataebna. Natayag daytoy ngem narapis. Kas ken ni Ulling, kinesset met ti init ti kudilna. “Ania pay lat’ sapulem ditoy barangaytayo? Nagadu a makan; saanka la ketdi a sadut!”
“No adda emerdiensi a pakasapulan ti mangngagas, awan ti madagdagus a tarayantayo,” inngalangil ni Ulling. “Adayotayo la unay iti ili!”
“’Payso ‘ta kunam, Barok,” imballaet ni Lakay Usting a nakaibarikes laeng iti bag a yan ti mamaenna.
“Dakkel a talaga a pukawtayo ti ipapanaw ni duktor,” insenaay ni Lakay Pistong.
Kadayta a nangngegna, manen, kasla naduyok ti barukongna. Tapno di kumaro ti marikriknana, simrek iti uneg ket inawisna ti asawana tapno agawiddan.
Masmasdaaw ni Nana Lerma ngem awan ti naaramidanna. Sigud ngamin a sada la agawid no panagluluton. Tumulongda pay nga umuna a mangkita iti pagkurangan ti agpasken.
Simrek iti kuartoda nga agassawa apaman a nakasangpetda. Intuloy met ni Nana Lerma ti pangtedna itay a gangansiluen.
Naipasabat kenkuana ti naikuadro a ladawan ti anakda idi agturpos daytoy iti medisina. Ladawan ti kinaamo ti rupana. Naisem ngem addaan tibker dagiti gunggunayna. Iti tayagna a lima kadapan ken lima pulgada a bagayan ti kinatarakina, agbagtit laengen, kunkunana, ti di mangayat iti barona.
“’Wan pay nobiak, ‘Tang,” kinuna ngamin daytoy idi pagsaludsodanna kalpasan a naipasana ti board. “Didak sa kayat dagiti babbai!” naikatawa. “Diak met ngamin naala ti kinataeryo…”
“Loko!” impaggaakna idi. “Ket no siak ti di agbalikas iti kinaguapom, Anak.”
“Pudno, ‘Tang. Siguro, kunkunak iti bagik, agbayogak!”
“Ay, ay, ay…dayta ti di mabalin! Awan it pulitayo ti kasta. Dayta ti laglagipem! Kakaisuna la ngaruden a bungadaka, sa ita ibagam nga agbayogka? Nowey metten, a, Barok. Awan no kuan, a, ti mangituloy iti pulitayo.”
“Saan man ket a dayta ti lawlawatenyo nga agama,” imballaet ni Nana Lerma. “Dumtengto latta, a, ti babai a mamagpitik iti puso ‘ta anakmo, sika a laklakayan!”
Nagkatawada nga agama.
“Ania ita ti planom, Barok?” inamad ni Nana Lerma idi agangay.
“Agserbiak iti away, Tatang, Nanang,” di man la nagbeddal a nagkuna ni Jethro nga anakda.
Naragsakan unay kadayta a nangngegna. Dayta la unay ti kayatna a mapasamak. Ngem amkenna a di kayat ti anakda. Ta ania ngamin, aya, ti makuartana iti away?
Ngem napaneknekanna a sabali ti anakda. Adda iti pusona ti away. Iti disso a nakaikalian ti kadkaduana. Disso nga immuna a nakasirayanna iti lawag. Wen, saan met la a nasayang dagiti adu a pammagbaga ken pannursuro nga intukitda nga agassawa iti kaunggan ti anakda!
Nagbalin a klinika ni Jethro ti maysa kadagiti dua a kuarto iti baba ti balayda. Naglatak ti naganna a Doktor Ti Away. Maay-ayatan ta sangkadayaw dagiti kalugaranda ti kinamannakaawat ti anakda kadagiti agkasapulan iti serbisiona. Umanayen kenkuana dagiti nateng, prutas wenno dingo a katukad ti serbisiona.
Kasla agpiesta ti paraanganda iti inaldaw. Agduduma a tao ken kinatao ti kapulpulapolda. Umanayen dayta a ragsakda a sangapamilia.
Impatona no saanen nga agbaliw ti panirigan ti anakda. Ngem iti maysa nga aldaw, kasla inagibas ti bagyo ti riknana. Pasado alas dies ti rabii. Nasalemsem kadayta a gundaway ta bulan ti Disiembre. Kalkalpas ni Jethro nga inagasan ti maysa a barito a napulmonia.
“Apayen, Anak?” masmasdaaw a nagsaludsod. “Kunak man no ditoykan iti agnanayon?”
“Dayta met ti amok idi, ‘Tang…” insennaay ni Jethro. “Ngem nagbiddutak…”
“Ta apay?”
“Pampanunotek ngamin ti rigatyo a nangpaadal kaniak, ‘Tang. No labsen ti agsarita, arigna inyaradoyo ti bagiyo ken ni nanang tapno mapagturposdak laeng. Gistayan naibus amin a sanikuatayo nga impatawid da apong.”
“Ania ngarud ita ti panggepmo?”
“Agabrodak, ‘Nang.”
“Agabrod?” uray la nagbullad kadayta a nangngegna. “Iserbim ti inadalmo iti ganggannaet a daga?”
“Kayatko ti makategged iti dakkel, ‘Tang, tapno masupapakak dagiti adu a nagastoyo kaniak. No ditoyak laeng, kaanonto pay a mapasublik dagiti sanikuatayo? Napateg ti tawid. Ken maysa, planok ti agurnong para iti buklekto met a pamilia…”
“Ngem sadino itan ti yan ti sinapataam, Anak?”
“Panagkunak, ‘Tang, umdas metten ti tallo tawenko ditoy lugartayo. Panawen met siguron a sapulek ti narabraber a pagaraban a kunada.”
“Anak…” insennaay ni Nana Lerma. “Saan kadin nga agbaliw ti desisionmo?”
“Desididoakon, ‘Nang…”
“Ngem, Anak…”
“Tatang, didak koma kagura kadaytoy nga aramidek. Patpatgenkayo ken ni nanang. Bay-andak koma nga agsubalit kadakayo.”
“Umanayen kadakami ti panagserbim ditoy away, Anak. Babaen kadayta, nasupapakamon dagiti kunkunam nga utangmo a naimbag a nakem…”
“Tatang…”
“No pudno met laeng nga ay-ayatennakami, dinakami koma paayen, Anak. Ditoyka nga agserbi, saan ket nga iti sabali a pagilian. Adu ti makasapul kenka ditoy.”
“Maawatankayo, ‘Tang, ‘Nang. Ngem maawatandak koma met. Adda dagiti panggepko a rumbeng a matungpal.”
“No kaptennakami ti sagubanit, asino ti mangasikaso kadakami?”
“Tatang, manangngaasi ti Dios. Sa maysa, iti tawenyo a sisentay singko, kas makitak, kapigpigsaanyo pay laeng. Natennebkay’ ngamin iti talon…”
“Di la mamin-ano a kapten ti sakit ti tao, Anak…”
Napaulimek ni Jethro. Ngem di pulos rimmukma iti paniriganna.
“Anak,” ni Nana Lerma, “no ania ti ammom a nasayaat, isu ti masurot. Nasakit man kadakami, sidadaankami nga agsakripisio.” Iti asawana: “Lakay, saanka koma nga agbalin a paidam iti anakta. Pudno ti nasaona, adda kaasi ti Dios. Adda met dana a taltaluntonen ti anakta kadaytoy a biag. Dita koman bangenan pay…”
Napatung-ed laengen.
Pimmanaw ngarud ni Jethro. Ngem sakbayna, nagadal pay daytoy iti Nursing ta nalaklaka kano ti sumrek iti Amerika no maysaka a nurse ngem iti doktor.

TIMREM dagiti luana bayat ti panangmatmatna iti ladawan ti anakda. Um-umkis ti kaungganna. Agsublikan, Anak, sangkadagullitna. Agur-uray dagiti kalugarantayo kenka.
Intugawna iti iking ti katreda nga agassawa. Inilutna ti mangrugi manen a dumagsen a barukongna. Kayatna ti umkis; nga ibulos ti im-impenna a rikna. Ngem asino ti makangngeg ken mangrisut? Ti makapalag-an iti riknana? Ti laeng anakda! Ngem ammona, kas kalawag ti tangatang kadayta a kalgaw, dinto mangngeg ni Jethro ti ikkisna… ti dawatna.
Wen, adda ni Nana Lerma- ti mannakaawat ken managayat nga asawana, a makangngeg ken makaawat iti riknana. Ngem di marisut daytoy ti pakariribukanna la unay.
Nalagipna manen daydi nasalemsem a rabii a panangipalgak ti anakda iti planona. Sumuknor iti tulang ti lam-ek ngem dina kinabaelan a pinukaw ti dagaang a simmuknor iti kaungganna. Daydi ket ngatan ti kalilidayan a pagteng iti biagna.
Timmakder. Ginaw-atna ti ladawan. Inap-aprosanna daytoy. Kaing-ingasna la unay ti anakda. Naala daytoy ti kimmampuso a rupana; dagiti bimmallatinaw a mata. Ni met Nana Lerma ti timmawidanna iti kuntirad nga agong ken nalinis a rupa. Isu, kinesset ti init iti kagagamulo ti daga. A dina pagbabawyan! Ditoy a nagtaud ti pinagadal ni Jethro!
Intugawna manen a saklotna itan ti ladawan. Malagipna la unay daydi panagawid ti anakda itay napan a tawen. Kinasaritana daytoy iti nalapat.
“Dika met ngatan agsubli pay, Barok,” kinunana. Addada iti hardin, iti kalapaw a nairanta a paginanaan ken pagpalamiisan. Kalkalpasda a nangaldaw.
“Samman, ‘Tang,” diretso a sungbat ti anakda. “Ad-adda itan nga agsubliak ta dimmakkel ti sueldok. Agkasapulan unay dagiti sabsabali a pagilian kadagiti nurse. Kayatandatayo a Pilipino ta adda panangipateg iti trabaho a naibudi iti kinataotayo nga awan kadagiti sabali a puli.”
“Ngem kasapulannaka ti ilim, Barok. Ti pagiliam! Adu dagiti agkasapulan iti serbisiom ditoy.”
“Ammok dayta, ‘Tang…”
“Met la gayam! Apay ngarud a tarigagayam pay la ita ti pumanaw manen?”
“Nakunakon, ‘Tang, adda arapaapko a kayatko a tun-oyen. Kayatko ti agsubalit kadakayo… ken mangisagana iti masakbayan ti bangonek met a pamilia.”
“Dakkelen ti urnongmo…”
“Bassit pay, ‘Tang. Ania met laengen ti natgedak ngay no adalen ti mapaspasamak iti ekonomiatayo? Pangato a pangato amin a masapsapul.”
Napasennaay. “Lagipem koma ti sinapataam, Barok.”
“Diakto malipatan dayta, ‘Tang. Dayta ti bugas ti propesionko. Ngem adu ti pamuspusan tapno maipatungpalko dayta. Saan a maymaysa ti aldaw…”
“Barok…”
“Nalipatanyo kadin, ‘Tang, a dakami nga OFW ti baro a rupa ti kinabannuar. Dakkel a banag ti maipatpatluodmi a sueldo para iti pannakaitag-ay ti ekonomiatayo.”
“Ammok dayta. Ngem madlaw kadi dagiti babassit ti epekto ti ibagbagam? Inayon pay dita ti nasaknap a panagkunniber dagiti adda iti turay. Kasano koma ngarud a maidanon ti pagsayaatan nga itden dagiti maipatpatulodyo no manmano met ti agsagsagrap?”
“Tatang?”
“Anak, ti kasapulan dagiti kailiantayo ket direkta a serbisio. ‘Tay mariknada a dagus…”
“Tatang…”
“Kasapulannaka ti pagiliam, Barok…”
“Maawatandak koma, ‘Tang.”
“Ammom kadi a mapespespes ti riknak tunggal adda sumina a kalugaran gapu laeng iti nagabay a pannakataming ti doktor? Kunkunak, no adda la koma ti anakko. Ngem anian, ‘ya, ta addaka met iti ganggannaet a pagilian…”
“Ladingetek, ‘Tang, ngem nalpasen a naipagna dagiti papelesko para iti panagsublik.”
Nagarubos ti luana iti pannakapaayna manen iti anakda.

RABII. Immallatiwda nga agssawa iti natayan. Adun ti tao a nadanonda. Adda sa aminen a kalugaranda. Nagkurang la ket nagrud dagiti naisagana a lamisaan ken tugaw. Nariknana ti awan panaginkukuna a pannakipagrikna dagiti kabarangayanda.
Kalpasan a natan-awanna ti kumpadrena, nangidaton iti bassit a kararag sa rimmuar. Namrayanna ti nagbuya kadagiti agsusugal.
“Kaasi met ni Apo Andring,” nangngegna a kinuna ti maysa nga agbuybuya. “Kasta la ti biag,” naisungbat. “Adda umun-una…”
“Nalasatna koma pay ni Patay no nataming a dagus. Ngem anian, ‘ya, ta nagadayotay’ met iti ili.”
Addayta manen, nakunana iti nakemna. Dimges ti barukongna. Napaanges iti nauneg.
“Ti kunayo ketdi, dayta a talaga ti rukod ni Pari Andring. ‘Ray man ketdi no kuartam amin no nadanonmon ti ugedmo, ipanmo a talagan.”
“Sabagay…”
Nagsubli iti uneg. Dida man siguro iranta a pangngegan ngem masair met ti riknana. No ammoda la koma a tubngarenna la unay ti ipapanaw ti anakda.
Immabay ken ni Nana Lerma. Kalpasan laeng ti sumagmamano a kanito, nagapakadadan nga agassawa.
Iti dalanda, nadlaw ni Nana Lerma ti kinaulimekna.
“Adda kadi parikutmo, Lakay?” inamad daytoy kenkuana.
Naklaat. “A-awan, Baket,” maar-arakattot a sungbatna.
“Ammok, Lakay, nasair manen ti riknam. Ngem bay-am kad’ lattan. Dumtengto ti panawen a makapanunot ‘diay anakta.”
“Kaanonto pay, Baket?” Panagkunak, adayo daytan a mapasamak. Linaon dagiti pagiwarnak ti panagkasapulan dagiti ganggannaet a pagilian kadagiti nurse. Agkikinnadakkelda pay iti diay a sueldo.”
Saan a nakatimek ti asawana.
“Ti amkek pay, amangan no sadiayen a makakita iti babai nga ipategna ket sadiaydan nga agnaed iti agnanayon.”
Awan latta ti timtimek ti asawana agingga a nakagtengda iti pagtaenganda. Nagdiretsuanna ti nangmingming iti ladawan ti anakda. Agsublikan, Anak, indawatna. Agur-uray kenka dagiti kalugarantayo. Adda kadakuada ti pudpudno a ragsak. Ti pannakapnek iti trabaho.
Nailibay nga arakupna ti ladawan ni Jethro.
Kabigatanna, nariinganna ti asawana nga adda kapatpatangna iti salasda.
“Naimbag nga agsapayo, Lilong,” inkablaaw kenkuana ti bisita apaman a nakita daytoy.
Ni gayam Prely, agtawen iti beinte a kaarrubada, nga anak ni Baket Bekang.
“Kasta met, Apok,” insubadna. “Apay kadi?”
“Mangibagbaga ngarud iti kuarta, Lakay,” ti asawana ti simmungbat. “Aggurigor ‘diay buridekda. Panggepda nga itaray iti ospital ngem kurang ti kuartada ta di pay kano naala ni lakayna ti suweldona a nagraep.”
“Kasta kadi?” inyisemna. “’Kam ngaruden, a, Baket, ta maitaray a dagus ‘diay ubing. Narigaten…”
“Agyamanak, Lilong,” uray la makasangit ni Prely. “Agbayadak met la a dagus…”
“Dika agdanag, Apok,” inyandingayna.
Apaman a nakalikud ni Prely, nalagipna manen ti anakda. No adda la koma ti anakmi, nakunana, saan koman a mayalud-alod ti ubing.
Nariknana ti idadagsen ti barukongna. Ngem, ala, nakunana met laeng, bareng maleplepanmi ti pagkurkurangam, Anak, babaen ti panangtulongmi kadagiti agkasapulan babaen kadagiti ipawpaw-itmo kadakami.
Limmag-an pay ti riknana a nakalagip a nakatulongda manen.
Idi umaldawen, nakaawatda iti text message. Naggapu ken ni Jethro!
MustakaU, ‘Tang, ‘Nang? KailiwkaUn. Dkay agdnag ta nsyatak met d2y. Advans hapi bertD, ‘Tang. Aniat’ kyatmo a sagut?
Insungbatna: Kaasi ti Apo, nakaradkad met latta, Anak. Umanayen ti kaaddam iti panagkasangayko.
Awan naurayda a sungbat.
Nasair manen ti riknana.
“Adu siguro ti pasienteda,” inyandingay ti asawana.
Ngem napangilangil. Sa la agteks ti anakda no awan trabahona. Maiparit ngamin a nakaiggemda iti selpon bayat ti panagobrada, dayta ti kuna ti anakda iti naudi a panagbakasionna.
Idi damo a tawen ti anakda iti ballasiw-taaw, sinagutan daytoy ti VCD player idi agkasangay. Rolex iti sumuno a tawen. Sa kompiuter a sa la mausar no adda proyekto dagiti agad-adal a kakaanakan ni Jethro. Nauman kadagiti material a banag a sagut iti kasangayna. Koma, agawiden nga agpayso ti anakda.

UMAS-ASIDEG ti kasangayna. Kanayon a teksanna ti anakda. Sangkaibagana ti panagawid koman daytoy.
Naragsakan iti maysa a text ti anakda: Promise, ‘Tang, addaak2 iti ksangaymo!
Insungbatna: Dkanto koman agsubli pay…
Naiteksbak: Happy Birthday, ‘Tang. Sa awanen a pulos.
Napangilangil laengen. Ngem dina latta pukawen ti namnamana nga agsublinto met laeng ti anakda iti bukodna a pagilian tapno agserbi.

ALAS SINGKO iti malem. Adda iti balkon ti balayda. Iti panagsammakedna iti barandilias, naipasabat kenkuana ti bang-i dagiti dawa nga ipalpalayupoy ti angin. Immanges iti nauneg. Nabang-aran ti riknana. Kasla makitkitanan ti isem kadagiti bibig dagiti padana a mannalon. Nakainanama ti ikarkari dagiti dawa.
“Mapankami pay, Lilong!” naipukkaw iti baba.
Timman-aw. Dagiti gayam nanguyog iti pasiente ti anakda dagiti agpaypayapay iti ruanganda. Ladawan ni ragsak ti maanninawan kadagiti rupada.
“Sige, Appok!” nakipinnayapay.
“Agyamankami, Lilong!”
“Awan aniamanna. Dios ti manarabay kadakayo!”
Napalaus a ragsak ti nangbalkot kenkuana. Isu met nga umabay ni Nana Lerma. Nakaisem.
“Nagsublin ti kinaragsakmo, Lakay,” kinuna daytoy.
“Ammom no apay, Baket…” napalua a nakalagip iti inkari ti anakda iti kalkalpas a panagkasangayna.
Diakon agsubli pay, ‘Tang, ‘Nang. Ditoyakon. Iti mabiit, agsimpaak metten. Mapankonto sukonen iti Ilokos ti agbalin a manugangyo. Kayatko, ditoy nga agsulbod ti bangonek a pamilia…

(Gibusna)

TI SELPON NI LILONG TOMAS

ITI igagatangko iti kantina ni Anti Anjang kadayta a panaggapuk iti eskuela, ti selpon ni Lilong Tomas ti topiko dagiti nadanonak nga agbibingo. Umarrianggada pay. Kasda la tukak a nadanuman!
“Haytek a talaga!” kinuna ni Manang Alling. “’Da pay kamerana!”
“Katas ng palay, kunam man!” inkidmat kenkuana ni Manong Darwin.
“’Sino ngata met ti teksanna?” immisuot ni Anti Libang. “Laklakayanen. ‘Wan metten ‘di Mare Elang. Dagiti annakda, adda met la dita wangawangan ti barangay!”
“Ania ti ammotayo ngay no makiteksmeyt met?” impugto ni Lakay Idot a mayat ti dalukappitna ken nakabagbagas ti panangmingmingna ken ni Baket Vangie a balo a medio nalukaisan dagiti kasla naukisan a bawang a luppona. “Kanayon ket a gumatang iti Bannawag!” Nakaat-atiddog ti suyaabna. “Narigat met a kunaentayo nga agsursurat ‘diay Bannawag ta awan met essemna! Pagaammotayo met a narigatna pay nga isurat ti naganna!”
“Wen ket ngata!” inyayon ni Manang Wena a saklotna ti agmakatawen nga anakda ken ni Manong Al. Bunga ti bingo ti ubing ta ditoy laeng pagbibingoan a nasangal ti ayan-ayatda- gapu iti linnagid dagiti luppoda no kasta idi nga agaayamda. “Nabayag metten a nabalo. Liman sa a tawenen? Kasapulanna ngata pay met laeng, a!”
Bimtak ti paggaakda.
Nagawidakon kalpasan a nayawat ni Anti Anjang dagiti ginatangko.
Nadanonak ni nanang a bugbuguannan ti minurianna a bulong-paria nga ilaokna iti balatong a pangrabiimi a sagpawanna iti tinuno a paltat a naala ti banniitko itay agsapa.
Innalak ti lata ti biskuit a naglaon iti pegpeg ket napanko metten pinakan dagiti manokmi kalpasan a naidissok iti lamisaan ti manteka ken bugguong a ginatangko.
Nasurok la bassit a sisentana ni Lilong Tomas. Maymaysa nga agbibiag. Pamiliadon dagiti dua nga annakda ken daydi Lilang Elang. Nagbalay dagitoy iti pannakaridaw ti purokmi nga Amianan.
Nagaget ni Lilong Tomas. Napalawlawan ti balayna kadagiti kayo nga agbunga ken natnateng. Adu pay ti tarakenna nga ayup. Iti talonna, adda pay pinaaramidna a piskaria a pinupokanna iti tilapia. Makitkitak dagiti nagdadakkela a tilapia a yawidna no kasta nga aggapu iti talon ta malabsanna ti balaymi. Ikkannak pay no kua iti ipugpogko.
Naitsamba ni Lilong Tomas iti napalabas a panagaapit. Kunami no ania ti pangigatanganna iti gulpi nga impakilona nga irok. Nakigtotkami laengen ta iti maysa nga aldaw, addan ibarbarikesna a selpon.
Ti pakasdaawan unay dagiti kapurokanmi, no asino kan’ la unay ti kateksna. Ta uray ngamin nakasakay iti nuang nga agpatalon, adda latta ti selponna a sangkadumogna. Matnagkanto la ngata a lakay, kunkuna dagiti makakita kenkuana nga artek ken walay a babbarito.
Awan met ti mangdamdamag kenkuana ta di met maibungbunggoy. Talon ken balay laeng ti lubongna. Nagasaten ti aldaw no maidallawit iti kantina iti maminsan iti uneg ti makalawas. Kumpleto ngamin iti abasto. Idiay ili ti paggatgatanganna no kasta a Domingo a tienda ken aldaw ti pannakimisana.
Di met mabalin a kunaen a naatap a tao ni Lilong Tomas ta nalaing met kadakami a kapurokanna. Ammona ti tumulong kadagiti agkasapulan. Awan ti di saan kenkuana basta la ketdi kabaelanna nga ited.
Iti edad ni Lilong Tomas, nakidser pay laeng. Maitugotan pay laeng ti kinataerna idi kabambannuaganna. Segun iti estoria, adu a babbai ti nangar-arapaap kenkuana. Ngem daydi Lilang Elang ti napilina nupay maysa laeng nga anak ti makiseksekka kadakuada.
Adu ti nangliblibbi iti likudan ni Lilong Tomas ta di kano man la nakapili iti maiyannatup kenkuana. Napugot kano daydi Lilang Elang gapu ta talon met laeng ti yanna, kas kadagiti nagannak kenkuana. Makuna a gagangay laeng ti pintasna. Ti laeng pagsayaatanna, ammona ti agtrabaho. Saan a kas kadagidi kapatadanna a ti la agdaldalus iti kuko ti sangsanguenda. Ket dayta kano ti nangayatan la unay kenkuana ni Lilong Tomas.
Ta an-annuem ti napintas no dina met ammo ti agtagibalay? inrason kano idi ni Lilong Tomas.
Agrikultura ti lineppas ni Angkel Rilo nga inaunaan nga anak da Lilong Tomas. Maestra dita Ammubuan Elementary School ti asawana, ni Ma’am Minda. Naparaburanda iti tallo nga annak- dua a lalaki ken maysa a babai. Grade I ti inaunaan.
Maestra met ni Anti Judith a kabsat ni Angkel Rilo. Inasawa daytoy ti padana a titser iti Ballesteros National High School, ni Sir Teody. Duan ti annakda. Agturposen iti haiskul ti inaunaan kadagiti uppat a bungada.
Saan koman a pagparikutan pay ni Lilong Tomas ti pagbiagna ta nakasimpan dagiti annakna ken naparabur met dagitoy kenkuana. Ngem rasonna a nakababain met no agpataraken idinto a kabaelanna met pay laeng nga isakad ti panagbiagna. Isu a di agtaltalna nga agobra iti talon wenno iti aglawlaw ti balayna. Kada malem ti Biernes ken Sabado a mapanna sarungkaran dagiti appokona.

AGSAPA ti Domingo. Lumabas iti balay ni Lilong Tomas. Kas iti sigud, ammok lattan nga idiay ili ti turongenna. Makimisa ken makitienda kadagiti kasapulanna.
“’Pananyo, Uliteg?” sinaludsod ni tatang a madama nga agbambanban iti pagatepna iti kamarin.
“Kas gagangay, mapan met taraonan ti bagi iti sasao ti Apo!” inyisemna laeng. “Narigat no trabaho lattan. Masapul met nga intay’ agyaman kadagiti adu a parabur nga ipapaayna. Ken dagiti naruay a pannarabayna.” Atiwna pay ti maysa a mangaskasaba.
“’Payso ‘ta kinunayo, ‘Liteg,” inyayon ni tatang. “Ti la dakesna ta awan met waya ti tao nga umay koma met…”
“Adda no kayat, Barok,” kinuna ni Lilong Tomas. “Adda kadatayo ti amin a gundaway a mangpastrek ken ni Jesus kadagiti puspusotayo.”
Kasla nakukkokan a bisukol ni tatang a nangisursurot iti panagkitana ken ni Lilong Tomas a nangtallikuden kenkuana tapno turongenna ti tambak dagiti naintar a piskaria iti abagatan a mangitunda kenkuana iti haywey.
Ni Lilong Tomas ti topikoda kadayta a malem iti pagbibingoan a papanko pinagbuya. Kalkalpasko amin nga asaynmentko.
“Nakadaldalapusam dayta a damag, ha?” uray la imbullad ni Angkel Charlie ken ni Manang Pallang. “Ti man la maibagbagamon, a! ‘Ton kuan, nakasaoka manen iti pagbabawyam…”
“Agpayso ti kinunak,” impapilit met ni Manang Pallang a kasla agkumkumpas a tambor dagiti ramayna iti panagtunekna kadagiti kardna.
Idi ngamin kanikatlo a bulan, adda tinalabtab ni Manang Pallang a di met agpaypayso. Gapu ta awan maipatakderna a nakasaganganna ti sinaona, ta naalimadamadna met la idiay ili, kapilitan nga isu ti naladdit. Naimbag ta saan nga intuloy nga indarum ni Manang Ana a tinalabtabna a masikog. Kasta unay ngamin nga ugaog ni Manang Pallang a nagkiddaw iti pammakawan.
“’Sino met dayta a babai?”
“Diak am-ammo. Ngem iti panagkitak, balo daydiay. Adda met pamuyaanna. Ken saan met nga isu pay ti baket unay.”
“Nakakitaam kadakuada?” inunton ni Manong Badol.
“Iti pansitan. Nagswitda kunayo!”
“Agpayso met la dayta, ha, Pallang?” immusiig kenkuana ni Anti Rosing a mayat ti kabukabna iti mamana.
“Wan hanred persent, Anti!”
“Ania koma ita ti pakaseknaranyo ken ni Kapid Tomas ket balo metten?” insumra ni Lilong Binong. “Karbenganna dayta…”
“Ngem lakay unayen!”
“Ti ayat, awan pilpilienna nga edad…”
“Ken lugar!” insilpo a dagus ni Angkel Derik.
Ti paggaakda ketdi ngatan.
“Siak manen ti nakitayo!” inkusilap a dagus ni Manang Wena.
Ditoy ngamin barangaymi, awanen ti di makaammo iti lablayf da Manang Wena ken Manong Al. Kunkunada a pinana kan ida ti didiosen ti bingo ta ditoy bingoan a nasangal ti ayan-ayatda. Daydi kasarda met ngatan ti karagsakan nupay nanumo laeng dagiti sagana. Ta iti bisperas, saanen a sala ti inintonar dagiti tao no di ket ti bingo a sinangal dagiti ‘kaklaseda’ iti tianggi ni Anti Anjang.
“Ditay ket yamanen ta nakasarak pay ni Lilong Tomas!” kinuna ni Manang Cora. “Kakaasi met nga agmaymaysa nga agbibiag. Ken ania ti ammotayo no iti masungad nga aldaw ket malanitan manen ti bagistayo.” Binaliwanna ti panagtugana ta naktangan ngata. “Laglagipenyo… daydi kasar ni Weng ti naudi a pannakaramantay iti adda met bassit ramanna.”
“Sika laeng, a!” immusiig ni Anti Biana. “Dakami… daydi kasar ni Polon! Awanka ket idi ta napanka met nakideyt iti penpalmo!”
Napilpil ti isem ni Manang Cora.
“Bingok!” kellaat nga impukkaw ni Angkel Charlie idi yawag ni Manang Unnang ti simmaruno a bola.
“Tsk!” insanamtek ni Manang Unnang. “Ngannganik payen ket! Malas a talaga!”
Nagawidakon.

SIPUD nagwaras ti damag nga adda kateksmeyt ni Lilong Tomas, makibungbunggoyen daytoy. Ayuyangna payen ti pagbibingoan. Kanayonda a pasablogan no kasta a maisar-ong.
“Asawaemon, Lilong, ta adda pakidayaan,” kunkunada kenkuana.
“Ket no diak met pay nobia,” yisem laeng ni Lilong Tomas kadakuada. “Bareng, a, kayatnak ni Melba.”
Segun met laeng iti pannarita ni Lilong Tomas, nabaketan kano a balasang ni Anti Melba. Mapanen a kuarentay sietena. Aglakolako iti nateng ti pagsapulanna. Iti kabangibang nga ili ti lugarda. Ngem kanayon ditoy ilimi nga umay agidispos kadagiti tagilakona nga angkatenna pay idiay Ilokos.
Impakita pay kadakami ni Lilong Tomas ti ladawan ni Anti Melba a nakaseyb iti selponna. Permi man a rungiit daytoy nga adda iti likudanna dagiti naluom a kamatis a lakona. Naala kano ti ladawan iti naudi a yaay ni Anti Melba nagideliber kadagiti tagilakona.
“Kas met la kaluom ti kamatis dagiti bibigna, Lilong!” kinuna ni Manong Rexy a numero uno a sutil. “Nagimas ket ngatan nga isawsaw iti billangan a bugguong!” sa imlek iti kasta unay.
Naisurot dagiti padada nga agbibingo.
“Ti la malablabidmo!” immusiig kenkuana ni Angkel Charlie.
Idi agmawmaw ti katkatawa, inamd ni Lakay Idot ti numero ti selpon ni Lilong Tomas. Inted met ti lakay.
“Apay met nga innalam?” imbullad kenkuana ni Baket Vangie. “Pangan-annuam?”
“’Da latta, a!” inkidday kenkuana ti armendo a lakay.
“Ket no awan met selponmo!”
“Gumatangakto ngarud… sika met!”
“Ta apay?”
“Pakiteksmeytko met, a!”
“”Agbibisin a laklakayan! ‘Da, ‘ya, mayat a makiteksmeyt kenka…”
“Sika!”
“Pakpakawan!” nailibbi. “Sa maysa, awan met selponko!’
“Ket agpagatangka, a, kadaydiay abrob nga anakmo. ‘Bagam a pakiteksmeyto, este, pagteksmo kenkuana!”
“Bay-amon! ‘Gatangko laengen iti sidaek…”
“Diak ammo, a, no di met la a bileg nga ayatmo!”
“’Minsanton!”
“Ay, ay, ay… adda idi kasta a nagkatuloyan,” insagpaw ni Anti Libang.
“Hoy, diak la agraraman iti kas ken ni Idot!” inkiraud ni Baket Vangie. “’Nia koma met no idiligko kadaydi nagawan…” nagbaningrot. “’Ray kasdiay laeng daydi lakay a dina taer ti taer ni Idot…” nagbaningrot manen, “ngem maipagpannakkelko ti kinadungngona kaniak. Diak pulos nakaraman kenkuana iti danog wenno sao la koma.” Immanges iti dakkel. “Ngem apounayen, ‘ya, ta nagsapa la ketdin a napan iti nakaikarianna…” ket inyugaognan.
Ngannganik la ket ngarud natilmon ti dulsi nga itay pay nga ay-ayamen ti dilak.

URAY sadino ti yan ni Lilong Tomas, sangkaitugotna ti selponna. Segun iti damag, napasungbatna kanon ni Anti Melba. Ket isu ita ti pagibusanna iti kuartana. Kanayonna a teksan daytoy. Komustaenna kano no okey met laeng iti yanna- iti disso a pappapanan daytoy nga agangkat kadagiti tagilakona. Damag payen a ginatanganna daytoy iti de-kamera met a selpon tapno maipapasda ti inniliwda iti tunggal maysa. Kanayon pay a tawaganna.
Awan met latta ti sasao dagiti annak ken katuganganna. Paborda ketdi iti kaadda ti babai iti biag ti amada. Rasonda, dida kano maited ti ragsak ni Lilong Tomas.
Iti dayta amalem, adda impakita kadakami ni Lilong Tomas. Adda kano baro a nagteks kenkuana a mayat a makiteksmeyt. Agtawen la kano iti disiotso. Imbagana kadagiti babbaro nga alaenda ti numerona tapno isudan ti makiteksmeyt ngem awan ti nayat. Ta kasano, awan met selponda! Tumayab met amin a matgedanda iti arak ken sigarilio. Kada pasala. Kasla aggagatel ti bagbagida no dida makaallop iti balasang. No ketdi adda nadamagda a pasala, ayyapu, uray nagadayo, mapanda la a mapan. Isu pay ketdi ngatan ti makagapu a kaaduan kadakuada ti natnagen iti kalendario. Numero uno ditan ni Manong Itong Lanec.
“’Nia kan’ ti naganna, Lilong?” inamad ni Angkel Charlie.
“Jasmin kano!”
“Talaga met! Nagan pay gayam ti sabong! Siguro, permi a pintasna,” kinuna ni Manong Itong. “’Da koma ngamin selpon met…”
“Ket pagbigyamon, a, Kapid,” inyartiok met ni Lakay Idot. “Awan met dakesna.”
“Madik, ‘Pid. Narigaten no maammuan ni Melba nga adda sabali a kateksko…”
“Maan-ano koma? Dikay’ pay met nagasawa…”
“Saanen, ‘Pid. Napudnoak ken Melba.”
“Saluduanka kadayta a sinaom, Tomas,” intungtung-ed ni Baket Vangie. “Dimo tultuladen dayta nga Idot nga armendo! Ta uray pay siguro poste no nagpalda, patosanna!”
“Nakasao man daytoyen,” inkusilap kenkuana ni Lakay Idot. “Kunam no asino a kalaingan!”
“Ket agpayso met!”
“Sus, sumardengkay’ man dita. Di payen mangmangngeg ti ibagbaga ni Unnang, ne!” immirduot kadakuada ni Baket Libang. “Agpurpuroak pay ngarud met!”

NAGWARAS ti damag nga addan selpon ni Baket Vangie. Inggatangan kano ni Manang Jenny Mae. Pagteksmo kaniak, Nanang, kunana kano. Wenno pagtawagmo ta diak met unay a mail-ila ditoy ballasiw-taaw.
Ket iti dayta a panagbibingoda manen kalpasan ti pangngaldaw, saanen a simmango ni Baket Vangie. Nagpaisuro ketdi ken ni Anti Anjang no kasano nga aramatenna ti selpon.
Ket idi padasen a pagringen ni Anti Anjang babaen ti selponnna ti selpon ni baket Vangie, dagus a tinalmegan daytoy ti selponna. Naimbag ta dina naresib.
“Hilo, teks kadi daytoy?” kinunana.
Anian nga ellek dagiti agbibingo. Nakasuron la ketdi ti baket ket kurangna la a masiluan ti subsobna aglalo idi maimuttal kenkuana ti ayek-ek ni Lakay Idot.
“Umapalkayo ngamin ket,” impugtitna. “Gagangay laeng met, a, ti agdadamo.”
Awanen ti nagtimek. Maysanmaysa ti nangdumog kadagiti kardda. Intuloy met ni Anti Anjang ti nangisuro kenkuana. Idi ammona bassiten, kinamakamna ti nakiblak-awt. Nangabak!
“Anian a gasatmo, Anti!” inyapal ni Manang Alling kenkuana.
“Kasta la ti sugal, “ kinuna ni Lakay Pistong a nairana a gumatgatang iti tuyo ken suka. “Bagim ita, inton bigat bagida met. Ita ngarud nga aldaw ti naikari ken ni Kasinsin Vangie. Bayadam man la ‘toy ginatangkon, Kasinsin?” inkiddayna ken ni Baket Vangie a mangal-alikumkom iti inabakna.
“Susapo, nagmayat man ti pasakaliem, Kasinsin. Ala, tapno dimo met kuna, siak ngaruden ti mangbayad ‘gita innalam!” inyisem kenkuana ni Baket Vangie.
Di maputpot ti panagyaman ni Lakay Pistong!
Sakbay a nabuakkami, nasiimak ni Lakay Idot a nangala iti numero ti selpon ni Baket Vangie ken ni Anti Anjang.
Pagan-anona ngata?

SAAN a maipinta ti rupa ni Lilong Tomas a napasungadanmi kadayta a malem ti Sabado a panaggapuna iti ili. Kasla nagabsuonan iti nalungsot a kamatis ken tarong!
Tunggal malem ti Mierkoles ken Sabado nga agkita da Lilong Tomas ken Anti Melba. Kadagita ngamin nga aldaw ti umay panagideliber ni Anti Melba kadagiti tagilakona nga angkaten dagiti kalugaranmi nga ilakoda iti kabigatanna nga aldaw ti tienda. No agawid ni Lilong Tomas, kanayon a nakaiggem iti natnateng nga ammomi lattan nga it-ited kenkuana ni Anti Melba.
Nupay awan simngaw a timek kadagiti bibig dagiti agbibingo, ammok a masdaawda met a nakakita ken ni Lilong Tomas. Awan man la ti nakaitured a nagdamag.
Nakalabesen iti kantina ni Lilong Tomas idi sabten ni Lakay Pistong.
“Ne, apayen a kasta ‘ta rupam, Kumpadre?” inamadna ken ni Lilong Tomas. “Rumbeng koma a naragsakka ta nakitam manen ti sabong iti biagmo…”
“Awanen, Kumpadre,” kasla narba a kasuoran ti rupa ni Lilong Tomas. Atiwna pay ti ubing a naalaan iti ay-ayam.
“Aniat’ kayatmo a sawen?”
“Imbiahen ‘diay drayberda a biahera!” Ket timmallikuden. Iti panagpadayana, impugtomi a mapanna ay-ayen ti bagina iti gasatna ken ni ayat.
“Sayang…” inngilangil ni Manang Pallang. “Sayang dagiti irik…”
“Kasta la ni ayat,” kinuna met ni Lakay Idot. “Saan a bin-ig a ragsak ti ipaayna. Ngem ti sigurado, iti tunggal saem a malak-am, adda kaibatoganna a langit!”
“Ngata, Lilong?” insintir ni Manong Dayog.
“Wen… uray puotenyo ti kinunak. Kitaentayo laengen, a, ti napasamak ken ni Kapid Polon. Napaay met ken ayat sakbay a naragpatna ti kinalikagumanna a ragsak. Ita, naragsakdan ken ni Sion idiay Guam!”
Ni Angkel Polon ti kayat a sawen ni Lakay Idot. Kabsat da tatang nga immay idi nagbalikbayan. Nagayat iti maysa nga aglaklako iti patupat ken bibingka ngem ti dakesna, linoko laeng ti babai. Gold digger gayam daytoy. Ngem naimbag ta nagkrus met laeng ti dalanda ken ni Ikit Sion nga inreto kenkuana da tatang ken nanang. Ta no saan, diak la ammon no ania ti nagbanagan ni Angkel Polon.
“Nabirtud ni ayat,” ni manen Lakay Idot. “Masdaawtayto laengen a ‘ton madamdama, agasawan ni Kumpad Tomas!”

NAGSUBLI manen iti dati ni Lilong Tomas. Saanen nga um-umay iti pagbibignoan. Manmano payen a rummuar. Mabaybay-annan dagiti agbugbugi a pagayna. Naimbag la ketdin ta adda ni Angkel Rilo a nangkitkita kadagitoy.
Nagbalin ketdi a paglinglingayan ni Lilong Tomas ti agbasabasa iti Bannawag ken agbuya iti TV. Ken agkuditkudit iti aglawlaw ti balayna. Idi agnaay, mapan met laengen iti talon.
Nailiwliwagna ket ngatan ti napasamakna, kinunkuna dagiti kapurokanmi.
Di kad’ nasayaat, adda agkuna. Iti ayat, masapul a sisasaganaka a tumapog ditoy tapno dinakanto ikulbo iti husto no agkibaltangka.
Iti dayta a leppas-pangngaldaw, nasdaawkami laengen ta immammingaw ni Lilong Tomas iti kantina. Nakasarsaranta. Napasublina payen ‘di imres a bagina gapu iti saem ni ayat.
“Pimmogitayo, a, Lilong?” imbuladas ni Angkel Charlie.
“Narigat met no uk-ukopan lattan ti sakit ti nakem,” kinunana. “Dumteng latta gayam iti pannakaawat iti amin…”
“Addan sa ket baro a liwliwayo ita, ‘ya, Lilong?” inamad ni Manong Darwin.
“Ti la madamdamagmo, sika Darwin!” intubngar ni Angkel Charlie. “An’a koma ti pakaseknam kadayta?” Mayat ti dalukappitna iti suli bayat ti panagpaypayna iti kard a dina us-usaren. Katibok pay laeng ti kalgaw.
“Adda kadin baro a kateksmeytmo, Kumpad?” inamad met ni Lakay Idot. Uppat ti kardna ngem dina payen tunekan ti dadduma ta kasano, ti met la mangparparukib ken ni Baket Vangie ti obrana. “Adu ket ti mabasbasak a mayat a makiteksmeyt iti binulodko kenka a Bannawag idi kasangaldaw. Adu pay ti agpili ti kateksmeytna, yos! ‘Tay kasano taga-ballasiw-taaw! Ipakitada la ti kinamanagbibisinda! Adda pay dagiti agpupungtot ta di kano met laengen maipablis ti naganda wenno numeroda. Pagsasawanda payen dagiti editor! Dida ket agbain, a! Apay, nalaka, ‘ya, ti agbalin nga editor iti kunada? Ken siempre, perskam perserb!”
“Saan met nga amin, Kumpad,” inyatur ni Lilong Tomas. “Ad-adu dagiti serioso. Kas kadaydiay nakiteksmeyt kaniak…”
“’Pay, impaipablaakmo ti numberyo, ‘ya, Lilong?” inimtuod ni Manang Unnang.
“Wen man, ‘Basangko. ‘Bag ta impablaak ni Editor. Awan met la ti ob-obraek kinunak isu a napanunotko ti nagteks iti Bannawag. Pangiliwliwagan iti napasamak kinunak man!”
“’Nia ngay ti naganna, Lilong? Ken taga-sadino ti kateksmeytyo a nangpagungar iti pusoyo manen nga agayat?” kunam no nakangngeg a tuleng ni Manang Pallang. Insardengna pay a mulmulenglengan dagiti nasurok a sangapulo a kardna.
“Ferlyn kan’ ti naganna a taga-Caboloan iti kabangibang nga ili.”
“Asideg la ngarud, a, Lilong a pangdanonanyo!” impurngiit ni Manong Atong. “Nasayaat met no kasta tapno dikay’ maperdision unay a dumanon.”
Diak ammo ngem no apay a pilio ti isem ni Lakay Idot a nasiimak.

ITI sumuno a Domingo, saan a nagpaili ni Lilong Tomas. Nasapa ketdi a nagpabaybay. Mapan kano lumang-ab iti presko nga angin. Iti ngamin amianan ti barangaymi a Namubuan, ti nabaknang a baybay a maipagpannakkel pay laeng ti kinadalusna. Nagadu ngarud dagiti taga-sabsabali nga ili umay agdidigos no kastoy a kalgaw.
Iti dayta met a gundaway, diak ammo no ania ti naknakan ni Lakay Idot. Inawisnakami amin a nadanonna iti kantina ni Anti Anjang a mapan iti baybay. Nagadu pay dagiti innalana iti kantina a balonmi.
“Kasangaymo kadi, Uliteg?” inamad ni Angkel Charlie idi addakamin iti bangkag ni Lakay Pistong a sinaldaan ni Angkel Rilo a dalanmi nga agpabaybay. Iggemna ti dua a gin.
“Adayo pay,” insungbat ni Lakay Idot. “Adda ngamin bassit impaw-it ‘diay adiyo isu a napanunotko man met ti agpaala bassit…”
Maestro idiay Quezon City ni Angkel Crispin a kakaisuna a bungada kadaydi Baket Irma.
“Nagsayaaten no kasta, Uliteg,” kinuna met ni Angkel Badol. “Nabayagen ket a di naayusan ‘toy karabukob iti nagitgita met bassit a marka-demonio. Pagan-anusan lattan ti arak-nipa!” Kurangna laengen nga isakmolna ti iggemna a tallo a kornbip. “Adda koma nayon dagitoy a kilawen, a!”
“Dika kad’ agdanag ta no adda maranaantayo nga agsang-at a barangayan, saan a ditayo mangala. Mailiwak metten nga agkilaw!” insungbat ni Lakay Idot. “Napanunotko pay daytoy tapno saan lattan nga iti pagbibingoan ti pagrikrikusan ti biagtayo…”
“Kanayon koma a kasta, Lilong,” kinuna ni Manong Bago. “Mabalinyo no kuan ti agkandidato a konsehal ti barangay. Wenno kapitan ketdi!”
Permi man nga isem ni Lakay Idot. Mangigis!
“Agsapulkay’ koma metten iti kasukat ‘di nagawan, Lilong?” pagammuan ta kinuna ni Manong Itong Lanec. “Tuladenyo ni Lilong Tomas!”
“’Suska met Itong!” inngilangil kenkuana ni Angkel Charlie. “Dimo, ‘ya, ammo a nabayagen a palpaludipanna ni Baket Vangie no kasta nga agaayamtayo? Ngem permi met nga atap ‘diay a balo!”
“Kasta, ‘ya? Diak man ammo…”
“Kasano ket ni met lattan Pallang ti sangkasiimmo aglalo no kasta a nakasiorts laeng!”
Bimtak ti katkatawami.
“Naatap ni Vangie,” pagammuan ta kinuna ni Lakay Idot idi agnadnad ti katkatawami. “Nakasubsubirbiada! Dinak kano pagan-ano!”
“Pinadasmon, ‘ya, nga imbaga ti riknam, Uliteg?” sinaludsod ni Manong Atong.
“Namin-adun, a!” inlangit pay ti lakay. “Aglalo no kasta nga agsisinatayon nga agaayam…” nagsennaay. “Ngem talaga a naatap…”
“Paloapem, a, Lilong!” indurog ni Manong Bago.
“Saanen a mabalin. Agsapulak laengen iti kateksmeytko idiay Bannawag!”
“Ne, adda kadi metten selponmo, Lilong?” imbullad ni Angkel Charlie.
“Wen. Nagpaipaw-itak iti anakko idi nadamagko a nakanobia ni Kumpad Tomas gapu laeng iti selpon. Immapalak!” ti paggaakna. “Ngem ita laeng nga ibagak kadakayo ta amangan no ibagayo met nga agraramanak.”
“Nasayaat ngarud no kasta, Lilong, tapno makasapulkayo metten iti kadkaduayo iti rabii. Adu kano ket ti makaasawa a tabbed ti dilana gapu laeng iti selpon!” inggarakgak ni Manong Ullang. “Ngem, ne, diak kunaen a kastakayo!”
Addakamin iti pantok. Nalinak ti baybay. Arig di agbangon dagiti dalluyon.
Dikami pay nakaplastar idi mapasungadanmi da Lilong Tomas ken Baket Vangie a naggapu iti daya. Nagdeytda?
Nasdaaw met dagiti kaduami. Ngem awan man la ti nadlawko a pannakakellaat ni Lakay Idot. Nasiimak ketdi manen ti sutil nga isemna.
Nagsarimadeng pay dagiti dua idi mabigbigdakami. Ngem intuloyda met laeng ti nagna a nagpalaud. Atiwda payen dagiti agtutubo iti kinaswitda.
“Kallaysa daytoyen!” kinuna ni Angkel Badol.
“La ketdi, a!” intams-ap pay ni Angkel Charlie. “Aniat’makunayo, Lilong?” kinitana ni lakay Idot a pilio ti isemna. Masaksaktan?
“Kitaem laeng,” kinuna laeng ni Lakay Idot. “Nabileg a talaga ti selpon,” addayta manen ti nabagas a panagisemna. “Dakkel a talaga ti maaramidan daytoy!” intag-ayna ti selponna. Nakaragragsak man.
Nagmamalanga dagiti kakaduami.
Siak, kellaat lattan a simmpiplot iti isipko ti panangala ni Lakay Idot idi iti numero da Lilong Tomas ken Baket Vangie ken ni Anti Anjang.

(Impablaak ti Tawid News Magasin,Agosto 7 – Setiembre 3, 2006)

NAKATUROG A MANTEKA

“ITONG!” nanakraad ti bulong ti ridaw ti siled nga induron ni Ama Fabian. “Agriingkan!” Nagbannikes iti abay ti katre ti barona.
Kasla maaw-awanan ni Itong a bimmangon. Ania met ni tatangen, ‘ya! inngayemngemna. Kasam-it pay laeng ti turog ket. Kaimas pay ti panagdeytmi ken ni Cass… hell!
“Apay, ‘ya, Tatang?” nagkiremkirem ket inkanayonnan nga indalimanek dagiti nagdulpet payen nga ules ken punganna. “Mangriribukkayo iti turog!”
“Naglaingkan, Don Itong!” impasgar ni tatangna. “Nalipatamon, ‘ya, nga umaynaka dagasen ni Dex?”
“Ta apay koma?”
“Ket no nagtulaganyo idi kalman nga inkay’ agtako ita! Nagadu a maal-ala dagiti kabaddungalanyo. Manguartada a dina oras!”
Wen, agpayso, adda nagsaritaanda ken ni Kumparena a Dex idi kalman. Ngem awan man ita ti gaganaygayanna. Gapu ngata iti pannakasinga ti pannakideytna ken ni Cass?
Nagdiretso iti pagsarban ket nagmulumog. Ikanayonna koman ti mapan iti banio tapno bumuyat ngem isu met a sumungad ni Dex. Baklay daytoyen ti takona.
“Ne, dika met pay nakasagana, Kumpad?” indillaw ti kumparena idi makatadog daytoy iti paraanganda. “Aldawen, ne. Dita maabotan ti kinaugotna, a, no…”
“’Munaka lattan, Pari,” napikaran. Dayta la unay makarkarintar ti kagurana. “Sumarunoakto lattan.”
“Sige ngarud, Pari, ta bareng makaadu da tao. Kuarta daytan!”
“Apay a dika kimmuyog?” inamad kenkuana ni Ama Fabian idi makalikud ti kumparena.
“Kumammetak pay, a, Tatang,” inngayemngemna. “Alangan met nga awan ap-ap ti tian a mapan aguper ‘diay baybay?”
Saanen a nagtagtagari ti lakay. Innalana ti arado ket napannan sinakayan ni Jarsi, ti nuangda a puted ti ipusna gapu iti panangtagbat ti maysa a kabarangayanda a naarab ti mulana. Nalipatan ni Itong a napan kinita ket nagalburoto. Pinugsatna ti talina iti bisinna.
Apaman a nalpas a nangan, simro ti sakitna a pambaritis ket saannan a pinatuloy ti napan nagtako. Innalana ketdi ni Dalusapi iti kulongan daytoy ket isun ti inap-aprosanna kalpasan a napakanna daytoy.
“Ala, agpapigsaka ta mangabakkanto no ilabanka,” kunam no adda nakemna a kinasarsaritana ti manokna. “No mangabakka, igatangankanto iti naimas a kanem.” Nga uray nakamulagatto met laeng nga innapuy ti ipakpakanna.
Agalas diesen idi mapanunotna nga idisso ni Dalusapi ket napanen iti kantina iti tengnga ti purok. Nadanonanna dita dagiti padana a bumibingo.
Intugawna metten ket inimasna ti nagay-ayam. Ngem maibusen ti naibolsana, dina pay napadasan ti nagbingo.
Malas, inngayemngem ti unegna. Ninto met, Amang, ta binigbigatnak a binubuisit! Hmp!
Aldaw. Nabambannog ni Ama Fabian a simmangpet. Nakaisem pay a nakakita iti naipasanggir a tako ni Itong iti sirok ti tsiko iti sikigan ti kosinada. No kasta, addan ti anakna a napan nagtako. Nakaluto met ngatan ket dayta laengen mangan ti obrana. Nasayaat met no kasta, naisipna.
Ngem nalpay ti abagana idi maluktanna ti kaldero. Sangakutsara laeng nga innapuy ti linaonna. No kasta, saan pay a nagluto ni Itong! Ti sobrana itay bigat ti nabati. Nakawara pay dagiti nanganan ti barona.
Ania metten, inngayemngem ni Ama Fabian. Kaanonto, Apo, nga agbalbaliw ti anakko? naitangadna.
Kapilitan a namisok. Pagungtannanto man ti anakna. Napnapananna ngata? Napanna inlako dagiti natakona a gakka ken ni Immang a tindera ‘diay ili?
Nasayaat met no kasta, nakunana met laeng.
Al-alay-ayannan ti innapuy idi sumungad ti anakna. Kasla narba a kasuoran ti langa daytoy. Iti diar daytoy, ammona lattan a sabali ti naturong ti barona. Ti pay laeng suotna a naturog ti pagan-anayna. Ket saan a nabbasa wenno daratdarat la koma. Saan ngarud a ngtako!
“Naggapuam?” immulagatna iti barona.
“Dita man kantina, ‘Tang,” natamnay a sungbat ni Itong. “’Panak man nagpalabas ti oras!”
“Ania?” immulagat ti lakay. “Naglaingkan! Kunak man no napanka nagtako? Dayta ketdin nakisugal ti inunam!” Ammona lattan nga awan sabali a ranta ti barona iti kantina no di ti makibingo kadagiti kalugaranda. Dita ngamin ti paksol dagiti aggagatel ti ramayna nga agkulogkulog.
“Ania koma ti dakesna, ‘Tang?” insumra ni Itong. “No mangabakak, di nasayaat ta adda igatangko iti kalduenta!”
“Laglag! Barusngi la nga agpayso ti panagrasrasonmo!”
“Sumardengkayo kadin, ‘Tang, ket, ne, mabisinakon. Aggaokayo ketdin ta mangantan!”
“Dika inlak-am!”
Iti siudot ni Itong, innalana ti iduldulinna a nakamulagat a beinte iti kuartona ket nagsubli iti kantina. Idi agsubli, addan iggemna a kornbip. Nalpas metten ni Ama Fabian a nangan. Aging-ingat iti sirok ti tsiko a nasangpetan ni Itong.
“Innawamto ti panganam,” impakamakam ti lakay idi sumreken iti kosina.
Dakayton, a! indayamudomna.

AGSAPA. Masiudot manen ni Ama Fabian ta di pay nakariing ni Itong idinto ta simmiripen ti init. Apaman a nakakammet, innalana ti radio ket sinubuanna iti kaltrids. Impigsana iti uray la idi umaweng ti paboritona a samiweng.
Ay, sadut, bumangonkan/ Kitaem man ti aglawlaw/ Siksika lat’ nakaiddan/ Ay, nakakumotka pay la’ng…
Iti siledna, masiudot ni Itong a bimmangon iti pannakakurikor ti lapayagna. Ammona lattan nga isu ti pangpangngegan ni tatangna. Dinarasna nga indalimanek ti nagiddaanna sa nagdiretsuanna nga iniddep ti radio.
“Apay nga iniddepmo, Langgong, ket agdengdengngegak?” inkusilap kenkuana ni Ama Fabian.
“Ti la dengdenggenyo! Ammok, a… siak ti pangpangngeganyo!” immisuotna. “Mangriribukkayo iti ridep!”
“Wen, a, Don Itong!” inngernger ni Ama Fabian. “’Sinoka koma a mamagbaga kaniak? Di ket dayta bagim ti adalam! No kastam laeng, puotem ti kunak, agrakayaka nga ang-ang!”
Tapno saanen a lumanlan ti saritaan, pinanawanen ni Itong ni Ama Fabian. Nagdiretso iti kosina ket linuktanna ti kaldero. Ngem ad-addan a narubroban ti siudotna idi makitana ti linaon daytoy. No palausen ti manarita, awan pay sangagemgem ti innapuy!
“’Tang!” inlaawna. “Aniakay’ metten! Dikay’ pay nangibati iti makan!”
“Agyamanka ketdi ta adda pay ittip nga imbatik!” imbales ketdi ni Ama Fabian a nanglukat manen iti radio. “Aglutoka iti kanem no di agkanay dayta!”
No ket bimmangonkan/ Itarayamon ‘ta nagiddaam/ Ayatmo la a makadanonkan/ Iti dulang nga inka panganan…
Kapilitan a nangisaang nupay makurkurikoran latta dagiti lapayagna iti samiweng a dengdenggen ti amana. Ad-adda a rimsik ti siudotna idi di sumged dagiti kayo. Medio naatada pay laeng. Nakaas-asuken iti kosina iti kapupuyotna.
“Hmp!” immesmesna. “Awan ti nagango a kayotayo, ‘Tang?” inamadna iti amana idi tumadog daytoy iti kosina.
“Awan, a, ta dimo met ammo ti mangayo wenno agbalsig la koma. Nagadu dagiti nagupong a nagdadakkelan a kayo dita kamarin. ‘Su nga anusam dayta naata!” Nagsubli daytoy iti salas ket iniddepnan ti radio ta nalpasen ti samiweng a dengdenggenna. Rimmuaren a mapan iti bangkag.
Gapu ta di met laengen makapadarang, kapilitan nga innala ni Itong ti wasay ket napan nangbagkat iti sangagupong a kayo iti kamarin sa sinigsigitna daytoy. Aggarudugoden ti tianna idi makaluto. Nangtaray iti tallo nga itlog ti mangukop a manok ti amana ket daytoyen ti inkamakamna a linuto.

DOMINGO. Nasapa a nagsukat ni Itong. Mapan makimisa tapno saan a sangkaibaga ti amana a bin-ig a kalokuan ti adda iti biagna.
Napamulagat pay ni Ama Fabian idi makita daytoy a suotna ti kakaisuna a maong a pantalonna nga inasmanganna iti puraw a t-shirt.
“Papanam?” inamad ti lakay.
Imbagana.
“Nasayaat met ta bareng agbalbaliwkan ket malunagen ti nakaturog a manteka a kanayon nga imetmo!”
“Tatang met…” kasla agpauyo nga ubing. “’Wan pay nasayaat nga inaramidko...”
“Ket adda koma ngarud?”
Saanen a simmungbat iti suronna. Ngumayengmgem a nagturong iti haywey. Inamparana a dagus ti simmungad a traysikel ket nagpaitulod iti simbaan.
Bumabbaban iti traysikel idi masulek ti imatangna iti dumdumsaag a babai iti traysikel a sinarunoda. Ni kadin Sol dayta? nasaludsodna iti bagina. Ngem imposible! Saan met a pananguyaw, kunana, ngem kasla kakalkali a kamotit idi agkaadalankami dita Ballesteros National High School! Sursuronenmi pay ngarud idi iti Ading Moti a pangyababaan iti kamotit. Ngem apay a kasla met naukisan a bawang itan?
“Manong Itong, ti suplim, ne,” kinuna ti drayber a ni Teody ngem dinan inkaskaso. Sinarunona ti babai.
“Galante ita ni Manong Itong ita, a!” kasla di mamati ni Teody.
Kasano ket naruamen dagiti agpadaya a traysikel iti kinakuripotna. Paruarenna uray salapi a suplina.
“Miss, agurayka!” kinamakamna ti impatona a ni Sol.
Nagsardeng met ti babai. “Raquelito?” nagkuretret ti muging daytoy idi makitana ni Itong.
“Sol?”
“Wen. Komustakan?”
“Daytoy… rigat la ti adda a kagubgubal. Sika ngay?”
Nagtarusda iti maysa a restaurant iti puseg ti ili kalpasan ti misa. Naammuanna ni Itong a kabakbakasion ni Sol a naggapu iti ballasiw-taaw. Iti Lebanon!
“Diak koma pay kayat ti agawid ta awan met la ti trabaho ditoy ngem ania ngarud ket karadkad met ti nakataya sadiay!” kinuna ni Sol.
Dua a lomi ken sopdrink ti pagsangsanguanda. Ni kano Sol ti makaammo iti bayad. Nakayaman pay iti nalimed ta kinaagpaysona ti laeng pagpletena ti naibolsana. Nalipatanna ti sigsiglotanna a sangagasut iti pandag dagiti badona.
Nakababain a ni Sol ti agbayad ngem ad-adda a nakababain no ipettengna nga isu idinto ta awan met kuartana. Nalaka, ‘ya, ti maibabain! Dina la kayat ti aginnaw.
“Naimbag ta awan inyawidmo a kameng ti Isbola,” inyangawna.
“Awan latta ti nagbaliwam,” nagbukar ti apagbingngi nga isem ni Sol. “Sika pay laeng daydi klasmeytko!”
“Wenno addan Lebanese nga imbatim sadiay ket agur-uray laengen a sumardeng ti riribuk sanakanto umay alaen ket agnaedkayon sadiay?”
“Itongka, a! Adda kadi met mayat iti kakalkali a kamotit? Ken pagan-anok koma ti diak kadaraan?”
Nganngani naipdokan kadayta a kinuna ni Sol. Malagipna pay la gayam daytoy dagidi inar-aramidmi nga agbabarkada, inkallatik ti panunotna.
“Pakawanennak koma, Sol…”
“’Niaka ketdin, ‘ya… Simmurotak pay la koma ngarud kenka ditoy no adda gurak kenka?”
Kasla nagkanta ti barukong ni Itong kadayta a nangngegna. Ket dina napuotan ti nagarapaap a kampay idi addada ken Sol nga agdedeyt iti baybay. Buybuyaenda ti ileleggak ti init ken ti naumbi a panagbangon dagiti allon a mangdildilpat iti kadaratan. Nga inton maumada, magnada a dapandapan a mangunor iti kadaratan idinto nga iggemna ti dakulap ni Sol. Sadanto agtugaw a saklotna ti balasang. Anian!
Ngem natukay ti panagar-arapaapna idi kidagen ti suli ti panunotna. Kayatnaka ngarud ni Sol, Lusngi, ket awan met pangbiagmo kenkuana? Tarimaanem pay ti biagmo sakbay a lemmesem ti bagim iti arapaap!
Nabainan ket kasla intayab ti angin ti marikriknana itay a duayya.
“Manon ngay ti putotmo?” pagammuan ta sinaludsod ni Sol.
“A-awan pay, Sol,” insungbatna idinto a sinusopna ti nabatbati a sopdrinkna. “Awan ti nailaw-an kadatao…”
“Diak mamati. Numero unoka nga armendo idi agbasbasatayo…”
“Dayta ti pudno, Sol…”
Dina ammo no namati ni Sol kadayta a kinunana. Ngem nasiputanna ketdi ti bangbangir nga isem daytoy. Immanayen dayta a ragsakna uray idi addan iti balayda. Kasla makitkitana pay laeng ti naamo a rupa ni Sol.

NASAPA a bimmangon ni Itong iti kabigatanna. Nagluto iti pamigatda nga agama. Idi malpas, pinakanna dagiti dingoda sa sinapana ti nagdigos.
Pinatokarna ti samiweng a pagaayat ni tatangna apaman a nakapelles.
…Saan a palso ‘toy paliiwko/ No asino pay ti sadut a tao/ Saan a mapnek sangabandehado/ agbirok pay naimas nga idasarmo!
Oy, sadut, agriingkan/ Dakes kan’ no dika agbalaw/ Yurnosmo ta masakbayam/ Ta lumakaykan a rutayrutay…
Iti kuartona, napabaringkuas ni Ama Fabian iti pannakaitubong iti lapayagna ti Sadut nga ipatpatayab ti radioda. Nasdaaw. Ni kadi Itong ti nagpatokar? simmeksek iti panunotna. Himala!
Ngem kasla naipas ti nakemna idi maisipna nga isu ti pangpangngegan ti barona. Nagalasen! inngayemngemna. Agibalbales?
Awanen ti nasayaat nga aramid daytoy, intanabutobna.
Ngem kasla nabainan ti riknana idi makatadog iti kosina. Nakaluton ti barona.
Ania ngata ti nakankan ti ‘kidiables nga ubing? minulmulmolan ti mugingna.
Nagsangoda nga agama. Prito a tilapia ken salad a bulong kamotit ti sidada.
“Adu pay ti diyo naarado, ‘Tang?” inamad ni Itong kenkuana. Ti pagmulaanda iti utong ken kamotit ti kayat a sawen daytoy.
“Aguyaoy ti dila ni Jarsi no pilitem a leppsen iti agmalem,” insungbatna.
“Ditoykayon balay ta siak ti mangituloy, ‘Tang. Aginanakayo tapno dikayto ket agsakit,” insubo ni Itong ti maudi a kammetna ket nagdiretson a nagammusay. “Agpapigsakay’ ketdin ket ngannganikayon agsala iti Sisid Marino!”
Tinurong daytoy ni Jarsi a nakaparnged iti sirok ti kaimito iti lauden ti balayda. Impakanna ti arado nga adda iti asideg ket inturongnan ti nuangda iti bangkag.
Kasla di pay la mamati ni Ama Fabian iti nakitana nga inaramid ti anakna. Ania ngata, ‘ya, nga agpayso ti naknakan ti laglag? kinunkunana iti nakemna.
Naginnaw apaman a nalpas. Idi makaidalimanek, innalana ti bunengna ket namrayanna a pinuted dagiti sanga ti kakawati nga inyawidna idi kalman. Isu met a lumabas ni Dex a nakabaklay iti tako.
“Ni Itong, Tata?” inamad daytoy.
“Napan nagarado, Barok,” insungbatna. “Apay, adda manen patanganyo a dagasem ita?”
“Awan met ketdi, Tata.”
“Pasensiakan, Barok, ta nasapa a rimmuar.”
“Kasla nagbaliw ti angin ita, a, Tata?”
“Dayta ngarud ti pakasdaawak, Barok! Diak ammo no ania ti simsimrek iti panunotna ta kayatna metten nga iggaman ti witiwit kalpasan ti nabayag a panag-Asanal Bulkayana.”
“Di kad’ nasayaat, Tata, tapno dikay marigatanen a mangbagbaga kenkuana. Kasta metten nga adda katulonganyo iti bangkag.”
“Sapay la koma, Barok, ta agnanayonen ti panangtaluntonna iti naimbag a dana.”

SARDAM. Insuot ni Itong ti kagatgatangna a pantalon ken t-shirt. Sinirigna pay naminsan ti pakabuklanna iti sarming sakbay a rimmuar iti kuartona.
Nakigtot pay ni Ama Fabian a nakakita kenkuana idi agpakada daytoy. Nadanonna ti lakay nga agbasbasa iti Bannawag. Ti paboritona a nobela a Tisoy ti palpalabsanna. Nasiimanna pay nga agrungrungiit ti amana. Adda man ngatan nabasana a nakakikian ti riknana, kinunana iti nakemna.
“Papanam? Ulitem man ket kasla sabalin sa ti nangngegko…”
“Innak pasiaren ‘tay sabong ti biagko, ‘Tang. Agsaganakayo ta iti mabiit, mawagwagen dagita ur-uratmo!”
“Lusngi, adda ngarud ita mangayat kenka? Kinesset la ngaruden ti init ti kudilmo, awan pay maipagpannakkelmo nga adal. Ta ania ngarud, ‘ya, ket kinaykayatmo met ti nagballog idi pagadalendaka kadaydi inam!”
“Ania ket ni Pader Diren, ‘ya, ta awan bilibna iti kakaisuna a saringitna! Idi, kunayo nga awan mangayat kaniak ta kaslaak la nakaturog a manteka. Ita ta nagbalbaliwakon, ti man metten kinatayengteng ti kudilko ken kaawan adalko ti nakitayo! Ngem daytoy ti maibagak, ‘Tang… uray awan adal ti maysa a tao, saan a lapped dayta iti irarang-ayna. Agpursige la ketdi, papananna ngay no di aglupos?”
Balud pay laeng ti dila ni Ama Fabian uray idi makaulogen ti anakna. Nakaalaanna dagita nga ibagbagana? nupay masmasdaaw pay laeng intuloyna lattan a binasa ti naputed itay a pagrungrungiitanna. Urayna la nasipat ti mugingna idi simnek iti panunotna ti agbibiag a bida iti basbasaenna. Namak payen no kas iti bida nga agbabaket? Pordios! Yad-adayom, Apo. Didanto pay ketdin ibaga nga inyalaannak ti anakko iti asawak?

AGBAMBAMBAN ni Ama Fabian kadayta a malem idi mapasungadanna ti anakna nga adda kakuyog daytoy a babai. Nupay adayoda pay laeng, masinunuona a di met maudi daytoy iti langa. Ken saan a baket. Yaman pay, Apo, naitanamitimna. Daytoy ngatan ti ibagbaga ti anakna a sabong iti biagna?
Inurayna dagiti dua.
Ket pudno ti atapna. Inyam-ammo ti barona ti kaduana a nobiana. Sol kan’ ti naganna.
Nadayaw a kasarsarita ni Sol, dayta ti nadlawna. Napintas. Bagayna la unay ti pagat-abaga a buokna iti kimmampuso a rupana. Nalinis ti kudilna ken pangusipeten dagiti matana. Naingpis dagiti bibigna a kasla agar-arimasa a kanayon iti dungngo.
Dina la ket ngarud nagawidan ti bagina a nanglagip kadaydi nagawan. Langitna idi no makitana daytoy. Kasla man makitkitana ita iti manmanugangenna ti ladawan daydi Baket Idang.
Ngem nagapon ti duadua iti panunotna. Ammo ngata daytoy a Sol ti agluto ken aglaba? Panagkitana ket saan a pulos a marugrugitan dagiti dakulapna. Naglilinisda! Kas ngata kadaydi nagawan nga ammona ti aggamulo iti pitak? Ta ania koma ngarud ti pangrugiandanto nga agassawa no di ti agtalon? Awan met ngarud kinabaknang a maisagutko no di ti sangkailgat a talon!
Kasano ngata a napagwen ti laglag? nagapon iti panunotna a ti barona ti kayatna a sawen. Ginayumana?
“’Basang, ania ngay ti nangayatam iti anakko?” inamadna idi agangay. Insardengna ti intuloyna itay nga ar-aramidenna ket sinangona dagiti dua a nakatugawen iti balitang iti sikiganna a pagturturogan ti barona no kasta a leppas-pangngaldaw. “Awan met panggedanna. Ken maysa, numero uno a sa…”
“Tatang,” dagus nga inatipa ti barona. Amken siguro daytoy a makaisawang iti pakaupayan ti ay-ayatenna. “’Kay man ket mangburas iti bunga ti mulak a mangga dita likud ta kanentayo.”
Bunga ti manggak? inrebolusion ti panunotna. Kaano pay a nagbalin a mula ti barona ti hybrid a mangga dita likud? Ket no pinagatangna idi dayta a palakay iti kaanakanna a mangmangged idiay kabisera! Sa ita, bigbigen ti barona?
Ah, ammokon, naisipna met laeng. Agpasikat ti langgong. Ngem pay man…
“Kaano nga immulam ti mangga a…” Ngem dina manen naituloy ti ibagana koma ta dinaras ni Itong a kinallabay. Marabettak met ti isem ni Sol.
“’La ketdin, a, Tatang,” inyumbi daytoy. “Didak kadin pabainan iti sango ni Sol,” inyarasaasna.
Awan naaramidanna. Tinurongna ti sibbol a naipasanggir iti balayda ket napanen iti likud.
Naimas ti pangngaldawda. Kinemmeg ni Itong ti manador a manokda ket daytoyen ti nginurungorna. Makapungtot itay ti riknana ta kakaisuna a manadorda ngem awan ti naaramidanna.
“Adu dagiti manador ti kaarruba, ‘Tang,” kinuna ti barona. “Ta sukatakto met laeng apaman a makakallaysakami ken ni Sol!”
Naalay-ayan met laeng ti riknana idi maangotna ti ayamuom ti lutlutuen ti barona a tinola. Yaman pay, Apo, ta nasunotanna manen ti agluto, naitanamitimna laengen. Ni Sol ti nangtulong kenkuana. Nakitana a di maalumiim daytoy a nangdalus kadagiti bagis. No kasta, saan a namikki ti manugangenna!
Nalpasda a nangngaldaw. Intulod a dagus ni Itong ni Sol idi makapalpada. Pinadaananna ti barona iti balitang. Agalas kuatron idi makasangpet daytoy. Nagdiretso ni Itong iti balay kalpasan a nakapagdaydayaw kenkuana. Sinurotna.
“Agpudnoka man, Itong!” kinunana. “Kasano ngay a napagtinnagmo ti ala-Diosa iti kinapintas?”
“’Nia ket ni tatangen, ‘ya, ta awan latta ti bilibna. Siempre, a, ket babaen ti kinapudnok a nagdaton kenkuana. Kadagitoy a panawen, saanen a nasken ti kinaguapo...”
“Ay, diak kayat dayta a sarsaritaem! Dimo kuna nga innalam iti santong paspasan a kunada? Dimo ibabain ti pamiliatayo, langgong!”
“Saan, ‘Tang. Pudno ti ibagbagak. Impudnok ken ni Sol ti nagbalin a kabibiagko sipud nagbalinak a parikutyo. Awan inlimedko kenkuana. Uray ti kunayo a kina-mantekak!”
Napamulagat iti dakkel. Naitured ni Itong nga imbaga dagiti negatibo a galadna?
Ket dinayawna iti nalimed daytoy.
Sabagay, nakunana pay iti nakemna. Dakkelen ti nagbaliwan ti barona. Saanen a kas idi a pagparikutanna daytoy. Dadakkelen dagiti mulana a nateng kasta met dagiti tarakenna a dinguen.
“Ta agsukatak pay, ‘Tang,” impakada ni Itong ket nagturongen iti siledna.
Iti ragsak ni Ama Fabian, innalana ti radio ket pinatokarna ti paboritona unay a samiweng. Iti udina, agiwaras met laengen ti barona iti bin-i a mangituloy iti bangkag a pundarda nga agassawa.
…Oy, sadut, adda pay namnamam/ No la ketdi aggunaykan/ Watwatemon dayta takiagmo/ unnatemon ‘ta ur-uratmo…
(Gibusna)

ADAPTARENNAK KANO NI TATANG

TI impukkaw a panangaw-awag kaniak ni nanang manipud iti kosina ti nanglukag ken nangpabangon kaniak iti dayta nga agsapa ti Lunes. Nalagipko nga ita nga aldaw ti ipapanmi ken tatang idiay ili tapno sakaenmi ti bert sertipikitko. Kuna ngamin ni Maestra Margie dita Cabuyonan Elementary School a masapul iti iseserrekko iti Gred Wan.
Daras a kinupinko ti ules nga abel-Iluko ken pinagtutuonko dagiti punganko sa imparabawko dagitoy iti karton iti suli a nagturogak a sipi ti kalapawmi. Linukotko ti ikamen ket impasanggirko iti abay ti karton. Kalpasanna, immulogak iti tallo-pangal nga agdan. Iti daga ti yan tikosinami.
“’Ka agdigosen!” imbugtak manen ni nanang a nadanonko iti kosina. “Narigat no maladawkayo ta diyo makamakam ti lugan!”
Ditoy bariomi a Cabuyonan, sangapulo ket tallo a kilometro ti kaadayona iti poblasion, maysa laeng ti agbiahe a lugan– ‘diay dyip da Manong Rilo a taga-Sitio Daya. No dimo makamakam ti lugan iti haywey a permit’ tapokna, anusam a pagnaen ti agpaili no adda nasken a gagaraem idiay ta maminsan la nga agbiahe ti lugan— agpapan ken agawid.
Innalak ti timba ket nagturongakon iti bubon. Nakitak ti likudan ni tatang a simrek iti banio a naaramid iti pan-aw iti asideg ti bubon. Kalpasan a nakasakdoak, naguyosak lattan iti kamasetasan iti abay ti bubon.
“Neay, ta agburleska metten, Anton!” diak napakpakadaan ti yaasideg ni Manang Mariness a nakabitbit iti timba. Kaarrubami. Disisaisna. Umay sumakdo.
Immisemak laeng. Ta ania koma ti dakesna?
“’Dan sa ket papanam, a?” Indissona ti timba sa nagsakdo. “’Ta laeng a makitaka a nasapa nga agdigos. Pakaung-ungtam pay no kua ken ni nanangmo ti dimo panagdigos iti uneg ti tallo nga aldaw,” inrungiitna.
Minisuotak ti likudanna. Ania komat’ bibiangna? Uray man makabulan a diak bumuyat!
Digos-wak ti namay-ak. Ginammatak lattan dagiti inuyosko nga imparabawko iti masetas ket isun ti pinagpunasko.
“Papanam, ‘ya?” inamad manen ni Manang Mariness.
“’Diay ili, Manang,” insungbatko.
“’Panmo obraen? Asino ti kaduam?”
“Sakaenmi ken tatang ‘diay bert sertipikitko!”
“Ay, wen, ag-Grade Oneka gayamen a kas ken ni Elisa!” Ti buridekda ti kayatna a sawen. Binagkatna ti sinakdona ket nagnan a nagturong iti balayda iti amianan ti balaymi.
Nagtarayak metten a simrek iti balay kalpasan a naisuotko ti pinagpunasko a badok. Nagderetsoak iti kosina ket binirokko ti garapon ti bagas a kapemi. Nangalaak iti baso iti pagsareban sa nangtakoak iti napudot a danum iti banga a nakadadang pay laeng. Tinemplak ti kapek.
Naguduakon ti kapek idi sumrek ni tatang a nakabidang iti tualia.
“’Tay kapek, Baket?” sinaludsodna ken ni nanang nga aggagao.
“Di agtemplakan no makakapkapeka!” indil-ag ni nanang. “Makatempla pay ‘ta putotmo!”
Linibbian ni tatang ti likudanna. Sa immuli iti kalapawmi ket pinugtuak lattan a mapanen agsukat.
“Naimas sa ti sidatayo, Nanang?” inyartiokko. Narigaten no sabtek ti pudot ti ulona. No apay ketdi a kastana idinto a nakaan-anus met idi.
“Liningta a dalag,” kinunana. “Naala ni tatangmo ‘tay parbangon a panagliwliwna ‘ta alog.” Ti kabalangegan iti abagatan ti purokmi ti kayatna a sawen.
“Awan lat’ kamatis, ‘Nang?” Timmakderak ket indissok ti nagkapeak iti paginnawan nga abay ti paglutuan.
“’Da dita,” intudona ti basket a plastik a nakasab-it iti asideg ti ridaw.
Nangalaak iti kamatis sa binugguak. Pinattogak iti munamon a bugguong ti platito. Impettakko lattan ti lima a kamatis.
Mabalinen a pagilig-isan iti kuto ti boksitko idi malpaskami a mangan. Nagsukatak kalpasanna.
“’Da met la kuartayo nga agama?” inamad ni nanang idi agpakadakamin ken tatang.
Nagtung-ed laeng ni tatang.
“’Manay met la ‘ta innalam, sika a laklakayan?” kinusilapanna ni tatang.
“Sobra pay, a!” inlastog met ni tatang. “Singkuenta met la ti pagsakada iti bert sertipikit, kas kuna ni Maestra Margie.”
Pinaunanak ni tatang idi unorenmin dagiti tambak dagiti piskaria iti panagpahayweymi. Naglalasbang dagiti utong iti bakrang ti dalan.
Apaghusto a sumungad ti dyip iti daya idi makadap-awkami iti kalsada. Adun dagiti nakabitin. Binagkatnak ni tatang idi agsardeng ti dyip ket inyawatnak lattan kadagiti nakapuesto iti sallabawan.
Innem a tao, a panakiramanan dagiti tallo a nakauniporme, ti nadanonmi iti sinerkanmi a ridaw ti munisipio. Katukayok ti ilimi ta impasurotdak kano da tatang ken nanang iti patronmi a San Anton, a nakaadawan met ti nagan ti ilimi, ta husto a mayanakak idi kaaldawan ti piestana a Mayo Dos.
Adu kano idi ti nagkuna, segun iti estoria da tatang ken nanang, a nasingpetakto a tao. Maipagpannakkel. Ken adayo ti madanonko. Siguro, makaabrodak! Adda kano kaniak dagiti pagilasinan. Diak la damdamagen no ania dagita a pagilasinan.
Nadanon ti batangmi ken tatang. Imbagana ti gagarami. Linukib ti kabaketan ti agpirpirpir a libro. Nabayag bassit.
“Siguradoka iti tawen nga imbagam?” kinitana ni tatang.
“Wen, Ma’am,” kinuna met ni tatang.
“Ngem awan met ti nagan ti anakyo ditoy,” intudona ti libro. “’Mangan no naladaw nga impalistayo ‘ta ubing?” Kinitanak a nakaipus la ken ni tatang.
“Saan, Ma’am,” naalumanay a timek ni tatang. “Kinapudnona, kabigatan daydi panaganak ni baket, binaonkon ‘di nangpaganak kenkuana a mangirehistro iti ubing.”
“Amangan no saanna nga immay inrehistro?”
“Pagsaananna ketdin, Ma’am, ket no inikkak pay iti sangagasut a pisos. Pagpletena ken pagilakadna kano.”
“Dayta a tawen a pannakayanak ‘ta bungayo,” inrikepna ti libro, “libren ti panagirehistro iti ubing. Wen, agpayso nga adda singsingeren idi ’toy opisina kas mayannatup iti bilin ti linteg. Ngem duapulo pisos laeng.”
“Nagalasen! Naallilawkami gayam a dina oras!” Nagkutikuti dagiti sangi ni tatang.
“Adda kadi inted kadakayo ‘di binaonyo a kopia ti nakairehistruan ‘ta ubing?”
“Awan ti matandaanak, Ma’am.”
“No kasta ngarud, saan a nairehistro ti anakyo.”
Nakudkod ni tatang ti teltelna. Ammok a marurod iti nangpaltot kaniak ngem ania pay koma? Nabayagen a dimmaga daydi Baket Osang a taga-Sitio Bilid.
“Kasano ngarud itan, Ma’am?” inamadna. “Masapul pay met nga’d ‘ta ubing ti bert sertipikit kadaytoy a panagbasana…”
“I-late registrationmo, a, Ading. Nagbuniag met laengen ‘ta ubing?”
“Ay, sampay, a, Ma’am,” mababain ni tatang a nagkuna.
Nagadu met a damdamagen daytoy a baketen, nakunak iti unegko. Apay pay la ti nagbuniagan ket ti met la bert sertipikit ti gagarami? Hmp!
“Pabuniagam pay ngarud, Ading.”
“Dayta laeng ti masapul, Ma’am?”
“Saan pay, a. Masapul nga ag-affidavitkayo nga agassawa. Mangalakayo metten iti dua a witness a mangpaneknek nga anakyo ni Anton. Ag-joint affidavit met dagitoy. Agsedulakayo nga agassawa kasta met dagiti ag-witness. Ipaseroksmonto ti baptismal certificate ‘ta ubing iti tallo a kopia; kukuayo ti orihinal.”
“Din sa met masapul ti nagbuniagan idi, Ma’am?” inamad ni tatang. Permi a panagkudkodna. Naimbag la ketdin ta awan pay unay tao. No ania ket ti nagatel iti ngatuen ti kanigid a lapayagna, a!
“Agpayso, Ading. Ken uray ita. Ngem dayta ket no di pay late ti nairehistro nga ubing.”
Kasano kabayag santo leyt, Ma’am?”
“Kalpasan ti makabulan a pannakaipasngay ti ubing.”
“Pagpaapidabitanmi ngarud, Ma’am?”
“’Kay ken ni Atty. Gajoltos a notary public ti ilitayo ta nalaklaka laeng.”
“Mano ti magastos, Ma’am?”
“Diak la ammo no mano itan. Ngem masiguradok a ni Atty, Gajoltos ti kalakaan.”
Napasennaay ni tatang.
“Ngem sakbayna, Ading,” intuloy ti baket, “agsedulakayo pay nga umuna sakbay a mapankay’ ken ni atorni.”
“Pakisuratmo man laengen, Ma’am, dagiti masapul tapno patiento ni baket,” kinuna ni tatang.
Napaisemak iti dayta a kinuna ni tatang. Dina pay la aminen nga adda kabkabawna, uray duapulo-ket-innemna pay laeng; inauna iti dua a tawen ngem ni nanang.
Sisiak pay laeng a bungada ken nanang. Adu ti masmasdaaw a kaarrubami ta diak kano met laengen mapasarunsonan. Nagaget kano met ni tatang nga agbangkag ken agtalon. Awan met ti pagkunaam iti daga a suksukayenna ta nadam-eg kano.
Hmp, no ania ket dagita, a, nga ibagbagada!
“Kalpasan a maaramidyo dagitoy,” inyawat ti baket ti insuratna ken ni tatang, “umaykayo a dagus agparehistro tapno dikay agkamtud iti oras. Dua a lawas laengen ket panagpapalistan san kadagiti agbasa. Saanmi met ngarud a mabalin nga i-release insegida ti birth certificate no late ta masapul a palabsen pay ti sangapulo nga aldaw.”
Nagpakadakamin idi agangay. Kunak no agawidkamin ngem inturongnak ni tatang iti kuarto iti maysa pay a ridaw ti munisipio.
“Papananta pay, Tatang?” sinaludsodko.
“Iti pagsedulaan,” kinunana. “Mangalaakon ta di pay isu a sublien no bigat.”
“Yalaam ngarud pati dagiti agwitnis?”
“Kapilitan, a!”

GIMLUONG a dagus ti boses ni nanang idi maammuanna ti banag ti pagnami.
“Nagadu ket nga ammodan ‘diay munisipio!” imbirakakna. “Dida lattan inyaramidan ‘ta ubing iti bert sertipikit!”
“Ne, saan a mabalin, a, baket,” inyallawat ni tatang. “Isudan, a, ti madaksan!”
“Ta isuda pay ti alaem!” inkusilap ni nanang. “’Pay, kursonadam sa met ngamin ‘diay nangasikaso kadakayo?” Nagandar manen iti siento singkuenta ti kinaimonna. “Napintas kadi ‘diay tao iti LCR?” Siak ti nakaiturongan dagiti umap-apuy a matana.
“Saan, ‘Nang,” insungbatko. “Baket daydiayen ngem nasingpet.”
“Awan basolda ‘diay munisipio, Baket,” inyalumamay ni tatang. “Basol daydi Baket Osang ti amin. Saanna gayam nga inrehistro ti anakta.”
Kasla naalay-ayan ti rikna ni nanang.
“Agurayka,” kellaat a kasla nakalagip nga uttot ni nanang. Nagsubli idi turongenna koman ti pagsalapayan tapno akasenna dagiti linabaanna. Siak ti sinangona ta immulin ni tatang tapno mamles.
“Kalpasan ti panaggapuyo iti munisipio, nagturonganyo?” kasla kabagas dagiti mula ni tatang a kamotit ti panangkitana kaniak.
“Nangankami iti restoran.”
“Iti kadi met laeng batog ti munisipio?”
Nagtung-edak.
“Itto!” inlaaw ni nanang. Itto ti pangaw-awagna ken ni tatang nupay Roberto ti sibubukel a naganna.
“Apay?” intan-aw ni tatang iti tawa.
“Pinagalikutegmo man ngatan dagiti matam, ania?” indil-ag ni nanang.
“Ania ti kayatmo a sawen?” inunton ni tatang.
“Am-ammokan, Itto. Ammok, a, a gumilap dagiti luppo dagiti nagserbi kadakayo iti restoran. Impakatmo man ngatan ti kinaarmendom a laklakayan!” impigsa ni nanang ti bosesna. Ipanna manen ti kinaawan serreg ti ngiwatna. Naimbag la ketdin ta adayokami iti kapuskolan ti kaarruba. Da laeng Manang Mariness ti makuna a kasolaranmi.
Nalagipko ti panagtilmotilmon ni tatang itay agor-order. Kunak no dagiti potahe itay ti makagapu ngem saan met gayam. Hmp!
“Ania la ketdin ni baket,” inlailo ni tatang. Immulog ket immay iti yanmi. “’Mom met a siksika ti bituen iti biagko.”
“Makitam!” inyagyag ni nanang. “Husto ti atapko nga adda sabali iti biagmo!”
“Pagkunaam, Baket?”
“Ti bituen, sa la agraniag ‘ti rabii. Kayatmo a sawen, sabali ti mangsilsilaw kenka iti aldaw? Salangguitis!”
“Ne, saan, a, Baket! Kayatko a sawen, sika laeng ti biagko iti agnanayon.”
Immamo ti rupa ni nanang.
“Asino ngarud dagiti alaenta a saksi?” inamad ni nanang. Ak-akasendan ken tatang dagiti linabaan iti lauden ti kalapawmi.
“Da Manang Lizel ken Manong Randy lattan, a,” kinuna ni tatang. Dagiti nagannak da Manang Mariness ti kayatna a sawen.
“Sige ngarud ta ibagakto no madamdama ken ni Manang Lizel.”
Kabigatanna, nasapaak manen a nagdigos. Kas nakairuamak, naguyosak lattan iti abay ti bubon.
Agsabsabonakon idi sumungad ni Manang Mariness. Umis-isem.
“’Panka gayam agbuniag, Anton,” kinunana.
“Wen, Manang,” kinunak.
“’Minsanto pay ngarud nga agbuniagka kalpasan daytoy,” pilia ti isemna.
“Saanton, a, ta addanto metten bert sertipikitko!”
“Samman! ‘Ray kita’mto.” Ket timmallikuden.
Limakami a nagkukuyog a nagpaili. Nagderetsokami iti simbaan ti Aglipayano. Impakadan ni tatang idi kalman ken ni Padre Pastor nga agbuniagak ita nga aldaw.
Nakaisem ni Apo Padi a nangpadanon kadakami. Kalpasan ti bassit a minimini, nalpasen ti buniagko. Inyaramidannak metten ni Padre Pastor iti kopia ti nagbuniagak. Kalpasan a nakapagyaman da nanang ken tatang, nagpa-Rizal istritkami ket nagpaserokskami dita sakam napan iti abogado.
“Nalpasen dagiti impaaramidko, Ading?” naisem ti baket a nangasikaso kadakami idi kalman a nakapasungad kadakami.
“Wen, Ma’am,” insungbat ni tatang. Impakitana dagiti papeles.
“Malagipko,” kinuna ti baket kalpasan a naukagna dagiti papeles, “nagkasarkayon ken misis idi yanakyo ni Anton?”
“Saan pay, a, Ma’am,” ni nanang ti simmungbat.
“Aysus!” Nasipat ti baket ti mugingna. “Ipagnayo pay ngarud ti legitimation ‘ta ubing. Manot’ tawenmo, ‘ya, idi agpasngayka?”
“Agdisiotsoak la idi, Ma’am,” mababain a kinuna ni nanang.
“Saan ngarud a ma-legalized ‘ta ubing.”
“Apay, Ma’am?”
“Under age ngamin ni baketmo a naganak.”
“’Ray agkasarkami ita met laeng, Ma’am?”
“Wen. Uray maminribukayo nga agkallaysa. Nupay kasta, nasaysayaat no agkallaysakayo met laeng tapno dikayto ag-affidavit ‘ton agparehistrokayo manen iti anakyo. Saanyon a problemaen ti agsolisitud ta nasurok metten a lima a tawenyon nga agdendenna. Mabalinyon ti agdiretso nga agkallaysa iti simbaan kas sagudayen ti Article 34 ti Civil Code,” impalawag ti baket.
“Kasano ngarud ‘toy anakmi, Ma’am?” inamad ni tatang. Kinusona ti buokko.
“Apeliedo ni nanangna ti usarenna. Tapno makuna nga anakmo, adaptarem.”
Ni tatang, adaptarennak? Kasano dayta?
Nagmisuot ni nanang. Di met maipinta ti rupa ni tatang. No awankami ngata ditoy munisipio, inaributantan manen ni nanang iti bugkaw ni tatang.
Napankami manen iti yan ni Padre Pastor. Impalawag da nanang ken tatang ti problema. Ania pay, kinasarna ida a dagus.
“Biddut ngarud ti impanko iti baptismal ni Anton,” kinuna ni Padre Pastor kalpasan ti seremonia. “Saan a bale ta agaramidak iti sabali.”
Nagsublikami manen iti munisipio kalpasanna.

“DARASUDOSKA met ngamin!” Bimtaken a kasla Bulkan Pinatubo ti ngiwat ni nanang idi makadap-awkami iti paraangan ti balaymi. “No dika koma idi a garawigaw, adayo koma a kastoy ti binanag ‘ta anakmo!”
“Basolko koma ngarud ket nayatka met idi?” imbikag ni tatang. “Dika ket agyaman ta diak tinallikudan ti obligasionko!” Nagdiretso iti kosina. “Ania koma ti problema ita no amponek ti bukodko nga anak?”
“Dika ngarud mabain ita?” sinurot ni nanang. “Ammom met no kasano nga agkayamkam ti damag ‘toy lugaratayo. Amangan no kunaendanto a dimo putot ‘ta anakmo. Maaklonmo ngarud no kasta? Adda met ngarud haybladmo!”
“Paghaybladak koma? Ammok met a siak ti nagmula. Ti nasken ita ket ti panagbasa ni Anton.”
“Sikanto met ngamin,” kineddel ni nanang ni tatang. Napakiet ti naud-udi. “Nagsapanto met ngamin nga inaradom ti bangkag. Dika nagpakatutor! Sa ita, addanton sumarunon!”
Di maymayat ti nasapa tapno awan kakompetensia iti presio dagiti mula, kunak koma ta kasdiay ti mangmangngegko kadagiti lallakay no kua ngem nagulimekak lattan.
“Saan a bale, Baket,” siniket ni tatang ni nanang. “Ti napateg ita ket ti panagbinnuligta a mangisakad iti panagbasa ti anakta. Dimo kadi kayat a matungpalto ‘di naipudos kenkuana?”
“Amman, a,” kas kasam-iten ti lakatan ti timek ni nanang. Nagumbi ken ni tatang ket arigda payen ti kakalkallaysa— ay kalkalpas gayam nga agpayso ti kasarda!’
Kinitanak ni tatang. Imbaonnak a makiay-ayam ken ni Elisa iti balaybalay. Sumangpetakto kano inton namnamaek a nakalutodan iti pangmalem. Kuna ni tatang nga agbayoda kano pay ngamin ta naibus ti impabayona nga irik idi napan a lawas. ----o

(Impablaak ti Bannawag, Hulio 30, 2001)