Sagad

NAANGEP kadayta nga agsapa ti Disiembre 8, 1941. Kumutukot pay ti lam-ek a kabuyog ti apagdillaw a pul-oy ti angin. Iti panangmatmatmat ni Ignacio iti sinilong ti pinagayanna, nariknana nga immet-et ti aligagaw a nagapon iti isipna. Nupay nakainanama ti taktakder dagiti pagay, bumangon ta bumangon latta dayta nga aligagaw.
Rumbeng koma nga adda ita iti simbaan a kaduana ti pamiliana. Kasangay ti Napateg Nga Ina. Manipud nagasawa, dina pay naliwayan ti nakipaset iti aktibidad ti simbaan aglalo iti kastoy nga okasion. Mamati la unay nga iti panangibabaet ti Ina, mapatgan dagiti karkararagda… dagiti kiddawda.
Imbakalna ti imatangna iti daya, iti kaniogan a sakup ti barangayda a Pammoboan. Nupay dina masirayan dagiti niog, ammona, adda dita dagiti pinuon a narnuoyan iti bunga. Mabalindan nga apiten nga ibiahe iti Ilokos.
Ngem mapasamak pay ngata dayta?
Aglawa iti sangaektarioa ti kaniogan a tawidna kadaydi Tata Pidong nga amana. Sabali laeng ti piskaria iti abagatanen ti balayda ken dagiti bangkag iti amianan, a dumna iti baybay.
Makuna ni Ignacio nga insaganaan ti amana iti pagbiagan.
Nagaget daydi Tata Pidong. Inrubuatna ti panagmulamula iti purokda nga Amianan. Sinubuanna dagiti kalugaranda iti impormasion a kadagidi a panawen ket narigat a masakdo wenno matukod dagiti taga-away. Nagbalin daytoy a pangal dagiti kapurokanda tapno agarapaapda met. A saan lattan a patagtagabo iti pitak ken kadagiti matangtangad iti alta-sosiedad.
Napatak pay laeng iti lagip ni Ignacio ti maysa a paset ti surat ‘di amana a nasarakanna iti baul. Adu dagita a surat a nakasentro iti biag ni Tata Pidong.
Daytoy nga daga, insagot ti Apo. Ado nga dara quen ling-et ti pinagayosco tapno mapabaknangco laeng daytoy nga isagotco met kadaguiti capototac. Sapay la coma iti Namarsua nga addanto met ti/kadaguiti saringitco ti addaan panangilala cadaguitoy a nagbambannogac…
Narikna ni Ignacio ti yaarakup ti aligagaw iti isipna. Binalkoten ti buteng ti sibubukel nga ili. Awanen ti di makaammo ti idadarup dagiti kalaban. Nasakupen dagitoy ti Baguio ken Tuguegarao. Agwarwaras ita ti damag nga isarunoda a rebbeken dagiti Puraw a nagumok iti Aparri. Maapektaran la ketdi ti ilida no mapasamak ti kasta. Kaparangetda laeng ti nasao nga ili.
Pagkamanganda no agbettak ti dangadang? Ania manen ti agur-uray a gasatda iti ima dagiti sumaruno a mangsakup kadakuada no agballigi dagitoy a mangagaw iti pagilian. No ar-arigen, kaar-arakupda pay laeng ti bileg dagiti nangwayawaya kadakuada manipud iti ima dagiti Kastila.
Napasennaay ni Ignacio. Kaanonto nga agngudo ti gubat? Kaanonto nga agtalna ti pagilian? Kaanonto a mananamda ti agbiag a siwawayawaya?
No mabalin la koma a gapasenen dagiti pagay, naisip ni Ignacio. No mapasamak ti pagam-amkanda a lumugar, anianto pay ti pagbambanaganda no malusdak amin a
nagbannoganda?
Napasennaay manen. Ngannganin maibus ti apitda iti napalabas a panaggagapas.
Simmeksek iti panunotna dagiti ubbing pay a bungada ken ni Sofia. Pito ti inaunaan idinto ta uppat laeng ti adienna. Kasano a maipaayanda dagitoy iti naraniag a masakbayan no di met agtalna ti aglawlaw? Agtalinaedda kadi lattan a maikuskuspil?
Simmangbay a kasla batibat ti damag kadayta a malem. Natnagen ti Batanes iti ima dagiti kabusor. Napaksiat ti bileg dagiti Ivatan a nangirupir iti kalinteganda.
Iti dayta met laeng a rabii, masagsaginnit laeng ti turog ni Ignacio. Sumallisallin iti panunotna ti mabalin nga ibebettak ti gubat iti sibubukel a pagilian iti ania man a kanito. Ammodan a lumugar no pagkamanganda no kas pangarigan laeng. Dida met ngata agbisin no agkamangda kadagiti kabambantayan ti Baran ken Caiingat Cayo. Adu ti maanup nga ayup dita. Naruay pay dagiti kayo nga agbunga. Ken nabiag ti ubbog nga adda iti puseg ti bantay nga agay-ayus nga agturong kadagiti kataltalonan.
Namrayan ni Ignacio ti nangidadang iti pagkapeda idi agalas tresen iti parbangon a pangiliwliwaganna metten iti danag a pinarnuay ti napasamak iti Basco, Batanes. Masapul a madengngep ti tianna sakbay a sumalog iti talon. No mabalin, guyodennan ti panawen tapno magapasen dagiti pagay. Ngem mapan pay a dua lawas sakbay nga agbalin dagiti dawa.
Sumirsiripen ti init idi agturong ni Ignacio iti talon. Napanna pay ngamin kinita dagiti mulada iti bangkag. Makaduayya man iti barukong ti panagrikna ni Ignacio iti langa dagiti pagayna. Mayat ti takder ken bun-asda. Ad-addan ti pannakaipallayog ti riknana idi tuparen ti gumilang a raya ti init dagiti linnaaw a nagapon kadagiti bulong. Nagpintasen a buya, nakunana.
Ngem nabugtak ti agap-apon a duayya iti barukongna idi maysa a makadayyeg a kanalbuong ti nangpisang iti aglawlaw. A sinaruno ti panagampayag dagiti agsasaruno nga eroplano iti tangatang. Makatitileng ti ungorda.
Mapasamaken, naitanamitim laengen ni Ignacio.
“Gubaten!” ikkis dagiti kabaddungalanna nga adda met kadagiti pinagayanda.
Nagdardaras a nagawid. Innalana ti pamiliana. Nagluganda iti pasagad nga agturong iti bantay. Adu a kalugaranda ti nakagiddanda.
Maas-asian ni Ignacio kadagiti ubbing. Agsasangitda. Atiwda pay ti naagawan iti kankanen. Ngem inay-ayna laengen ti bagina tapno di mapukaw ti simbeng ti panunotna. Ni Sofia, kankantaanna dagiti ubbingda iti Agay-ayos ti Ayat ti Dios a kanta iti simbaan.
Napitak ti dalan. Lutlot pay. Nasurok a tallo oras sakbay a nakadanonda iti arsadanan ti bantay. Naariangga dagiti billit a nadanonda kadagiti sanga.
Agtultuloy latta ti kanalbuong. Nupay kasta, inkeddeng ni Ignacio a sublien dagiti nabatida a gamigam kalpasan a naipuestona dagiti agiinana iti uneg ti gukayab iti tengnga ti kabakiran.
Iti panagsublina, adu latta dagiti masabat ni Ignacio a kailianda nga agbakuit. Maymaysa ti karirikna a maanninawanna kadakuada: panagbuteng!
Agsubli koman iti bantay idi madamagna a sinerreken dagiti kabusor ti ilida. Diniretsoda ti balay-ti-ili ket awan naaramidan dagiti agturay. Ketdi, awan pinatayda kadagitoy.
Napardas dagiti pasamak. Nagwaras dagiti Hapon. Sinerrekda dagiti pagtagilakuan ket dayta la nagala iti makan ti inaramidda. Dagiti dadduma, tinurongda dagiti balbalay nga adda imetda a surat.
Nasiiman ni Ignacio dagiti soldado nga agturong iti purokda. Naglemmeng iti kakawayanan iti lauden ti balayda. Maysa kadagiti soldado ti nakitana a nangserrek iti balayda. Ngem agpupungtot daytoy ta awan ti naalana a mapagnumaran iti uneg. Nairuar ngaminen ni Ignacio.
Nakita ketdi ni Ignacio a maysa a surat ti insaluket ti soldado iti ridawda a naaramid iti
pan-aw ken kawayan. Innalana ti surat apaman a nakalikud ti soldado.
Viva Japan!
We are here to free you from cruelty. We are not enemies! We love you Filipinos. Let’s fight for the welfare of our nations.
Cooperate to the Japanese government. Anyone who will not be with us will be our enemies and will be sentenced to death.
Gen. Tomisho Umukiki

Dimmegdeg ti buteng a narikna ni Ignacio. Asino ita ti surotenda? Dagiti Puraw wenno dagiti Hapon?
Nangliklik iti dalan iti panagsublina iti bantay tapno dina masagang dagiti soldado.

ADU a rigat ti pinasar da Ignacio iti bantay. Adu kadakuada ti innala ni Patay gapu iti kagat ti lamok. Gapu itoy, inkeddengda ti agsublin iti patad idi agnadnaden ti gubat. Sa maysa, mismon a dagiti agturayda ti mangpaspasubli kadakuada.
Iti dayta a panagsubli da Ignacio, ad-addan a rigat ti pinasarda. Naulpit dagiti Hapon. No dida mapagustuan iti kayatda, agdusada la a dagus. Ti nakaam-ames, agramesda kadagiti babbai. Kasda la nabisinan nga ayup!
Gapu itoy, rimtab ti Free Cagayan Movement a mangwayawaya iti sibubukel a probinsia. Inrubuat daytoy ni Capt. Marcelino Adduru wenno Apong Seling nga agdama nga ama-ti- pobinsia.
Ditoy a napanunot ni Ignacio ti mangbangon iti grupo a makibadang iti nailian a panggep ni Apong Seling. Ngem ketdi, limed laeng ti Tignay ta agkamtud pay laeng iti bileg a makirupak kadagiti narungsot kalaban. Inaldaw ti pannakarekrut dagiti kameng.
Gapu ta adda met ammo ni Ignacio iti manomano, daytoy ti insurona kadagiti kaduada.
Sabali laeng ti agisuro iti pinnaltogan ken pana. Adu dagiti Agta a nakipagkameng kadakuada. Dagitoy ti ad-adda a mangsansanay kadakuada iti pinnanaan. Adu pay ti ammoda nga usok kadagiti bambantay a kaaduan a dida pay ammo a taga-patad.
Nakayaman ni Ignacio iti kaadda dagiti Agta. Uray kasano gayam ti pannakailanglangida iti gimong, saan a naikkat ti panangipategda iti nakaisadsadanda a disso. Nakaisadsadan a makuna ta saanen a mabilang dagiti disso a nagalisanda gapu laeng iti panagsapsapulda iti daga a makaited kadakuada iti pagbiagan.

NASAPA a nakariing ni Ignacio kadayta nga agsapa. Nupay nabambannogda manen a nagsanay idi rabii, kasla dina marikna ti kettang. Kadakuada iti Tignay, napateg daytoy nga aldaw. Sumarungkar ni Apong Seling. Adda napateg nga idanonna kadakuada a paset ti nailian a Tignay.
Natibker ti taktakder ni Apong Seling a simmango kadakuada. Rupa daytoy ti maysa a malalaki. Iti aruatna a nalidem a tisirt, lalo a nagminar ti nabayog ti barukongna. Iti tawenna nga apagsagpat a sisenta, awan pay laeng ti maanninawam a karenken iti rupana. Bunga siguro ti nasayaat a panangtaripatona iti bagina— iti taraon ken ehersisio.
Madlaw ketdi a runotenen dagiti kaibaan, kas pagsasao, ti buok iti sangona. Nabukel ketdi ti rupana. Kalalainganna laeng ti katundiris ti agongna. Kayumanggi ti marisna nupay adda darana a Kastila.
Immalimukeng dagiti matana. Nasiputda. Kasla pay agbalbalikas dagitoy.
Iti panagsarita ni Apong Seling, dinakamatna ti pannakaibusen ti kuarta nga agtaud sadiay Manila. Ammo lattan ni Ignacio a taktika daytoy dagiti kabusor tapno agrigatda nga umili ket nalaklaka ti yaagepda kadakuada.
Nupay kasta, impasigurado ni Apong Seling a yaramidanna iti solusion ti nasao a parikut.
No kasapulan nga agimalditda iti kuarta tapno agtaray laeng ti gobierno, aramidenda. Di rumbeng a paadipenda lattan kadagiti ganggannaet.
Karaip pay ti mensahe ni Apong Seling ti panamatibkerna iti Tignay. Ti pannakaaddada koma iti naan-anay a determinasion a sumaranget kadagiti kalaban iti nagan ti wayawaya.

Rinugian da Ignacio ti nagtignay idi didan masbaalan ti kinadangkok dagiti soldado. Agramaramen ti kinapanglaw. Adu payen ti basta lattan agpukaw a kadaraan a maatap a kameng ti Tignay ket makitanto lattan ti bangkayna a naipalnaaw iti igid ti waig wenno kadagiti langlangalang. Sabali laeng dagiti babbai a marames. Aglabas amin dagitoy iti ima ni Sgt. Gosieng a pannakapangulo dagiti soldado itoy a paset ti Tanap.
Lib-at ti panaggunay da Ignacio. Ammoda a dida pay kabaelan dagiti kabusor iti sangonsango. Binagon a soldado ti saadenda iti dalan. Nupay manmano laeng dagiti mapasag, naragsaken ti Tignay gapu ta maipariknada ti nalaus a gurada kadagiti kalaban. Saksi ti Bantay Naugingan iti tunggal balligida.
Gapu kadagitoy a pasamak, ad-adda la ketdi a rimmungsot dagiti kabusor. Basta lattan yulogda dagiti maatap a gerilia. Ti nasakit kada Ignacio, mismo pay a kadaraanda ti agbalbalin a pannakamata ken pannakalapayag dagiti Hapon.
Dayta ti dida mapalabes. Tapno awanen ti agbalin nga alimatek a kadaraan, kapilitan a dagitoy ti inanup da Ignacio. Kangitingitan ti rabii no kautenda dagitoy a ‘mata’ ken ‘lapayag.’ Awan man la ti rumtab a kaasi kada Ignacio no kasta a yetnagda ti ‘linteg ti bantay.’
Ngem nagbiddut da Ignacio iti ninamnama. Adu latta dagiti alimatek, dagiti simngay a pannakalapayag ken pannakamata dagiti kabusor.
ITI maysa nga agsapa, nakigtot laengen ni Ignacio idi maipadamag kenkuana nga innala dagiti soldado ti pamiliana. Tapno mawayawayaan dagitoy, masapul a sakaenna ida babaen ti
panagpakitana iti plasa, ken ni Sgt. Gosieng.
Ammo ni Ignacio a napeggad ti panagpakitana ngem awan ti nabalinanna. Rasonnanna laengen ti bagina. Dina kayat a maisagmak dagiti agiinana. Samsam-itenna pay nga isu ti maidaton ngem ti sibubukel a pamiliana. Ikararagna laengen nga awan ti dakes a mapagtengna.
Ngem dakkel met ketdi ti pammatina nga ammon dagiti kabusor a kameng wenno ammoda pay ketdin nga isu ti dadaulo ti Tignay itoy a deppaar. Ta apay koma nga innala dagitoy ti pamiliana? A, dina mapakawan dagiti hudas a kadaraan!
Linapdan dagiti adda iti babaenna idi ibatadna ti planona a panagpakitana ken ni Sgt. Gosieng. Ngem nalpasen a nakapagdesision. Sakaenna ti pamiliana!
Naarakup ni Ignacio dagiti agiinana idi agkikitada. Nagayus ti nabuslon a lua. Ngem saan a kinabaelan dagiti lua a winaknitan ti nanglangeb nga ulep kadagiti mata ni Sofia. Nagwerret a dagus ti panunot ni Ignacio.
“Aniat’ inaramidda kenka, Inada?” sinaludsodna iti asawana. Addada iti sango ti pagbaludan. Nakabantay kadakuada ti uppat a soldado a nakaisakbat iti pusil. Natadem ti ikikita dagitoy.
Nupay anug-og laeng ti naisungbat, ammo lattan ni Ignacio nga adda dakes a napagteng ti asawana iti ima dagiti kabusor. Napangariet. Immulo ti pungtotna.
Ngem sakbay a naduklos ken naagawna ti igam ti maysa kadagiti mangbambantay kadakuada, naarakupen ti asawana.
“Saan, Lakay… agparbengka…” inyanug-og daytoy iti barukongna. “Panunotem dagiti annakta.”
Naalay-ayan ti riknana iti pannakakitana kadagitoy a nakapimpiman iti suli.
Nabati ni Ignacio. Inkari ni Sofia nga aramidenna ti pagrebbenganna a kas ina.

ITI uneg ti pagbaludan, naam-ammo ni Ignacio ni Martin a maysa met laeng a kameng ti
Tignay iti ili ti Sanchez Mira. Taga-Brgy. Macabungao daytoy.
Segun iti pannarita ni Martin, biktima met daytoy ti kinadangkok dagiti ganggannaet. Pinuoran dagiti soldado a Hapon ti kamaligda a nakaipempenan dagiti sinako nga irik ta inatap dagitoy a paglemlemmengan dagiti soldado nga Amerikano.
Idi pinanggep da Martin a sebseban ti kamalig, ta addada idi kabambantayan nga aglemlemmeng, dayta laengen nagpaltog ti inaramid kadakuada dagiti kusipet. Innalada ketdi dagiti babbai sada renames iti sanguananda.
Saan a napuntaan ni Martin ket nakapaglemmeng iti asideg. Naimatanganna no kasano a narabngis ti dayaw dagiti kakabsatna a babai ken dagiti kaarrubada.
Idi dinan maibturan ti makitkitana, pinanggepna ti pumanawen tapno mapan agipulong iti Tignay ngem isu metten ti pannakasiputda kenkuana. Ti ammo ni Martin ket patayenda metten. Ngem innalada ket isu ti pinagbunagda kadagiti sinamsamda a pagbiag.
Pinagbalinda a balud. Pinalutpotda pay no adda ammona kadagiti taga-ruar. Ngem impettengna nga awan. Imbagana nga adda laeng iti asideg ta nairana nga agal-ala idi iti bunga ti palali a pakbetanda a sidada koma kadayta a malem.
Ket iti panagbalinna a balud, adu a tuok ken rigat ti nalak-amna. Adda dita a di mapakan iti husto. Kugtaranda pay no adda dida kayat a trabahona. No mano a kammuol ti tinartarakenna.
Nakarkaron ti rigat a linak-amna idi adda kadaraan a nangibaga kadagiti Hapon a maysa a kameng ti Tignay. Kurangna laengen a lalatenda iti panangpapudnoda kenkuana. Ngem di nagpudno.
Innalada iti diplomasia. Inkarianda iti napintas a biag ipudnona laeng ti paglemlemmengan dagiti kakaduana. Ngem nagtalinaed a napudno iti sinapataanna. Dinto aghudas iti grupo!
Gapu itoy, inkeddeng dagiti Hapon a maysa kadagiti maibiahe iti Aparri babaen ti bangka
nga agrubuat iti sanja iti Pammoboan. Sakbayna, maibalud pay laeng iti yan da Ignacio ta kakuyognanto dagiti kaduana nga agbalin a tagabo iti sentro ti bileg dagiti kalaban.
Naginnassideg ti rikna da Ignacio ken Martin. Napagsasaritaanda a balud no ania ti nasayaat nga aramidenda tapno makaruk-atda iti ima dagiti kabusor.

SAAN a pulos a dinengngeg ni Sgt. Gosieng ti pannakisarita ti asawa ni Ignacio tapno palubosanda koman. Di pinati daytoy a di a kameng ti Tignay ni Ignacio. Ti nasakit, di man la pulos a napalubosan ni Sofia tapno makipatang wenno mangsirip la koma kenkuana.
Komusta ngatan dagiti kakadua? naisip ni Ignacio kadayta a sardam. Awan ngata ti aramidenda nga addang tapno rabsutenda iti ima dagiti kalaban? Maibiahen ‘ton bigat. Ket kadayta a nalagipna, kasla bimmassit ti lubong iti panagriknana. Narigrigattton ti panaglibasna wenno pannakailibasna no addan idiay Aparri. Narungrungsot kano nga amang dagiti Hapon kadayta a deppaar ti Tanap. Dita ti yan ni Gen. Umukiki
Naatapen ti ridep kenkuana. Waloda a maibiahe ‘ton bigat a pakairamanan ni Martin. Agduduma nga ili ti nagtaudanda. Kasanonto laengen ti pamiliana? Nagbabassit pay met ngarud dagiti ubbing! Diosko, sika la koman ti makaammo kadakuada… naitanamitimna.
Nupay kasta, nakayaman iti dakkel ta dida pinatay a dagus idi natiliwda. Saan a kas kadagiti kaduana a naduktalan lattan a naiwalang iti kataltalonan wenno iti igid ti baybay.
Dina ngarud pukawen ti namnamana. Agingga nga umang-anges ti tao, adda latta namnamana. Ket dayta ti nangpoatibker kenkuana agingga a nairidep met laeng.
Nasapa a nailuganda iti trak iti kabigatanna. Saggagaysada a soldado ti bantay. Sadiaydanto Pammoboan nga agrubuat, iti Sitio Dappat. Ditoy ti yan dagiti barangay a mangitulod kadakuada idiay Aparri.
Apagbiit laeng ti pannakagtengda iti Pammoboan ta agarup nasurok laeng a tallo
kilometro iti lauden ti sentro ti tinaray ti naglugananda. Dikami koma agkibaltang, Diosko, naidawatna manen idi aglugandan iti barangay. Kanibusananmi la ketdi no dikami agballigi.
Lima laengen kadagiti soldado ti kimmuyog kadakuada idi agtarayen ti barangay. Da Ignacio ti naggaud nupay sipupungo dagiti imada. Ti pagsayaatanna, naikat dagiti pungoda iti saka. Marigatan ngem pakpakiredanna ti nakemna.
Addadan iti kapuskolan ti tata. Ditoyen nga ipatungpalda ti planoda.
Kasla kimat kapardas ti simmaruno a pagteng. Intag-ayda a walo dagiti gaud ket dayta la nangpalek kadagiti soldado ti inaramidda. Tallo ti napuruan ket uray la nagsuek dagitoy iti naapres nga agus ti sanja.
Nakiranget dagiti dua nupay madlaw a kasla maulawda. Ngem sakbay a makalbitda ti gatilio dagiti igamda, natengngelen dagiti kadua ni Ignacio. Linuloda dagitoy sada intapuak iti danum.
Nagpaigidda kalpasanna. Dita pay laeng a nagtitinnulonganda nga inikkat dagiti pungoda. Kalpasanna, innalada dagiti igam dagiti kabusor sada nagdardaras a naglibas. Dinagas ni Ignacio ti pamiliana sada nagdiretso iti gukayab iti puseg ti bantay.
Napalalo a ragsak dagiti kadua ni Ignacio a nakakita kadakuada. Nagrambakda kadayta a rabii. Dua nga ugsa ken maysa nga atap a baboy ti naparti. Nagayus met ti arak-nipa.

1944. Nakatengngan ti tawen. Mano laengen a bulan, marambakan manen ti Paskua. Ngem manon, aya, a Paskua ti limmabas a di man narikna ti pagilian ti anagna dayta nga aldaw? Awanen ti makapanunot nga agrambak gapu iti aligagaw ken buteng nga agar-ari iti tunggal umili. Kailiw metten ni Ignacio a mangngegan dagiti ayug-Pamaskua. Kasta metten a kailiwna a makita dagiti ubbing nga agkaroling. Kaanonto manen a makaraman iti tinubong a pagpampannakkel ti ilida?
Gapu kadayta, ad-addan a rimmubrob ti gagem ti Tignay a mangruk-at iti pagilian. Kailiwda la unayen ti wayawaya!
Bayat ti panagur-urayda iti umisu a panawen, kumellaat met latta da Ignacio no kasta a maikkanda iti gundaway. Isu pay a nayon a bilegda ti maagawda nga armas dagiti kabusor. Saanto laengen a pana ken buneng ti isangoda kadagiti kalaban.
Ngem rimmubrob met ti pungtot dagiti kabusor iti pannakaipakni dagiti kaduada. Ket tunggal maipatli, masuktan iti mamindua a daras. Pagsayaatanna, ammon dagiti umili ti ar-aramidenda no kasta nga adda madamagda a natambang a kabusor. Aglemmengda a dagus iti kueba wenno iti kabakiran. Adda payen nagaramid kadagiti nalimed a paglemmengan kadagiti kakawayanan.
Naragsakan da Ignacio idi dumanon kadakuada ti damag a ngannganin sumangpet ti tulong nga aggapu iti Amerika. Kinapudnona, mapappapigsa kanon dagiti nabati a puersa dagitoy iti Kamaynilaan. Rugrugianda kano payen ti agdadael kadagiti instolasion ti militaria dagiti Hapon.
Naala ketdi da Ignacio ti nagbuteng idi dimmanon kadakuada a dimtengen ti Tigre, ni Hen. Tomoyuki Yamashita, tapno salaknibanna ti Filipinas para iti pagilianda. Pagbutbutngan ni Yamashita ta awan kano ti umasping ti kinarungsotna. Adun ti madamdamag da Ignacio maipanggep kenkuana. Nasiglat kano pay iti tay-ak ti pagbabakalan. Ket no idauluanna dagiti soldado a Hapon, adu la ketdi a dara ti agayus.
Ngem naunas dayta a panagdandanag da Ignacio idi simmangladen ni Hen Douglas McArthur iti Leyte.
Innala da Ignacio dayta a gundaway tapno isaganada aminen a puersada gapu iti di masasaan a nadara a dangadang a mapasamak. Kayatna, uray sangkapuling laeng, makatulongda met iti pannakawayawaya ti pagilian.
Plinanoda a nasayaat ti addangda. Kasta met ti aramiden dagiti padana a lider kadagiti kabangibangda. Pinanaganan ni Ignacio iti Sagad dayta a panagkutidanto.

DIMTENG ti aldaw a tinagtagiuray da Ignacio. In-inuten ti pannakaipasuli ti puersa dagiti kabusor. Adun kadagitoy ti nagatras a nagpaamianan.
Kadayta a parbangon ti Hulio 1945, sinindianen da Ignacio ti pabelo ti gubat iti ilida. Pinagkatloda ti Tignay a mangraut iti balay-ti-ili a pinagbalinen dagiti ganggannaet nga umok ti kinadakes. Maysa ti dumarup iti laud, maysa iti abagatan ket ti maikatlo, agurayda laeng iti daya. Awan la ketdi ti agturong iti amianan ta baybayen dita ket awan met ti madadaan a pagluganan a mangitulnog kadakuada iti papananda.
Ti grupo ni Ignacio ti mangserek iti munisipio. Nupay adda amak iti barukongna, saan a nagbalin daytoy nga upay kenkuana. Masapul a takderanna ti kinaliderna. Samsam-itenna ti matay iti nagan ti panagserbi iti pagilian.
Napisang ti ulimek kadayta a parbangon gapu iti naglabbet nga ikkis ken uni dagiti igam dagiti mannakigubat. Naklaat dagiti kabusor ket kasda la bunar a nakiwar. Didan ammo ti pagturturonganda. Madalebda lattan no kasta matiruanda iti pana ken bala. Adda sabidong ti sima ti pana nga impan dagiti Agta.
Nupay kasta, naala met laeng dagiti kabusor ti bimmales. Adu a kadaraan ti inarado ti bala a nagtaud iti igamda. Ngem iti tunggal mapasag a kaduada, kumirkired ti pakinakem da Ignacio. Masapul nga agballigida. Sobran ti kinadakes dagiti kabusor. Kayatdan a nanamen ti sam-it ti balligi.
Iti naglabbet a pungtot ken rungsot ti grupo da Ignacio, inkeddeng dagiti kabusor ti aglibas nga agpadaya. Madlawda a kasla awan ti kalaban iti dayta a paset. Nagpadayada ngarud tapno dita agluganda kadagiti barangay a nakapundo iti Pammoboan. Dagiti met dadduma,
nagdiretsoda iti pantok a mangitunda kadakuada iti Linao. Napuskol dagiti bayyabas ken pandan ditoy. Napintas a paglingedan.
Ngem anian a kigtot dagiti kabusor idi agtudo ti pana ken bala manipud iti kapuskolan dagiti bayyabas ken pandan. Kasta met laeng ti napasamak kadagiti nagturong iti Sitio Dappat. Agsasarutsot dagiti maibiat a pana manipud iti kapuskolan dagiti tata.
Dagiti nakalibas, inkeddengda ti agkamang kadagiti balbalay. Pagbalinenda a kalasag dagiti umili. Ngem iti pannakakigtotda, awan a pulos ti matatao kadagiti balbalay. Nariknada ti yiilet ti lubong kadakuada. Pagkamanganda?
Ti di ammo dagiti kabusor, nabagaanen da Ignacio dagiti umili sakbay ti irarautda tapno awanto ti panunotenda a mairaman inton iwayatda ti panagsagad kadagiti rugit!
“Agbiag ti Filipinas!” inyikkis da Ignacio bayat ti panangsunsonda kadagiti Hapon. Awan ti ibatida kadagitoy. Masapul nga agngudon ti kinadangkokda!
Indatag dagiti kadua ni Ignacio ni Sgt. Gosieng kenkuana. Nasarakanda daytoy nga aglemlemmeng iti puon ti barakbak iti amianan ti simbaan iti asideg laeng ti munisipio.
Intag-ay ni Ignacio ti bunengna ket impennekna ti amin a pungtot a rinubroban ti napagteng ti asawana iti daytoy a kusipet!
Uray la napaksuyan kalpasanna. Isu pay la ti pannakaimatangna ti sagad a naipasanggir iti bakrang ti kombento. Sagad nga us-usaren la ketdi ti sakristan no dalusanna ti aglawlaw ti simbaan.
Napaisem. Idi tangadenna ti simbaan, nakapatpatak man ti panagkitana iti krus iti tuktok ti ridaw ti simbaan a tuptuparenen ti raya ti kalleggak nga init.

DISIEMBRE 18, 2006. Reprep dagiti umili iti plasa, iti sango ti munisipio a yan ti monumento a pukol ti makanigid nga imana a nakatag-ay iti leleggakan ti init idinto a nakaigpil
iti libro ti makanawanna. Iti amiananen daytoy, nakawagaywayen ti bandera ti pagilian. Maysanmaysa kadagiti umili ti nangisagut iti sabong iti sakaanan ti batonlagip— a kas panglagip kadaydi Ignacio a naputed dagiti imana ta nagpakpakillo idi mapaltogan kabayatan ti pannakirangetna kadagiti kalaban.
Duapulon a tawen manipud idi pimmusay ni Ignacio gapu iti sakit. Ngem sakbay a nagpakada iti ipatpategna nga ili, sinuratna ti pakasaritaan ti ilina iti nadumaduma a klase ti papel. Pinauluanna daytoy iti Sagad. Ita, mamati unay dagiti kailianna, babaen ti anakna a lalaki a mannurat, ni Rilo, mailibronto dayta a sinurat a mangtaginayon iti lagip dagiti tumanor pay a kaputotan dagiti nadara a a ranget a napasamak iti Ballesteros, ti ili iti lauden ti Aparri. (-jmp)