AWIS TI DOLIAR

NALUKAG gapu iti naglaok nga ariwawa ken dung-aw iti kalsada a sango ti dos grados a balayda. Nairidepna itay iti balkon bayat ti panagpalpalpana kalpasan a nakapangaldawda. Natan-awanna ni Baket Ansiang a kasta unay ti anug-ogna. At-atibayen daytoy dagiti dua nga annakda. Iti sanguananda, sakruy dagiti uppat a tanod ni Lakay Andring.
Napasennaay. Awanen ni kumpadre, nakunana iti isipna. Itay laeng bigat, intarayda ti lakay iti ospital ta agkupit kano ti barukongna. Agulaw pay. Adda iti paraanganda a mangrukrukit kadagiti masetas a mulada nga agassawa itay ilabasda ti lakay. Naasian iti langa daytoy: kamkamatenna ti angesna! Simken iti panunotna nga amangan no didan maidanon pay iti ili ti kumpadrena.
Awan makastrek a lugan ditoy barioda a Mubuan. Agdua kilometro manipud iti kalsada nasional. Masapul pay a lasatenda ti Waig Buyon sakbay a makadap-awda iti haywey.
Nabaknang ketdi ti barangayda. Nalawa ti kataltalonan a nangbarikes iti barangay. Nabaknang iti lames ti waig a nangkawiwit iti Bantay Ammu. Naruay dagiti maanupan iti bantay ken agkakatangig dagiti langilangan a kayo. Nupay kasta, dida ab-abusuen ta ammoda nga ipateg ti sagut ti Dios kadakuada. Gapu itoy, di maat-atianan ti waig a pangawidanda iti padanum kadagiti talonda.
Iti nagtakderanna, nariknana ti bara ti agalas tres nga init. Immukuok iti kaungganna. Maikasiamen, nakunana. Immuna, daydi inosente nga ubing. Nagkombulsion; natay. Nakalasat koma no di nagabay a naitaray iti ospital, kuna ti doktor.
Simmaruno daydi Ilyong, 30, a kinagat ti uleg bayat ti panangruotna iti kanen ti nuangna. Awanen ti nagnaan ti tandok a naipakat kenkuana. Idi maidanonda iti ili, naladawen ti amin.
Naiturong ita ti imatang da Baket Ansiang kenkuana. Kasla adda sapsapulen dagitoy. Dimmegdeg la ket ngarud ti marikriknana. Wen, makonsensia. Ngem basolna kadi?
MALEM. Immallatiwda ken ni Nana Lerma nga asawana iti yan da Baket Ansiang. Kas nakairuamanda, nangiyawatda iti tulong.
“Anusam la ‘toy addan, Mari,” kinunana.
“Pagyamanan ti adu, Pari,” matepteppelan ti saibbek ti baket. “Naayatkayo unay nga agassawa kadakami.”
“Iburay ti adda, Mari,” inyandingay ni Nana Lerma. “Prinsipiomi dayta nga agassawa. Ania, ‘ya, ti sakit ni Pari?”
“Hayblad, Mari,” binulosanen ni Baket Ansiang ti sangitna. “No nasapsapa la koma a naitaray iti ospital, nalabit a nalasatna kano koma ti peggad, kuna ti doktor.”
Kasla naduyok ti barukongna kadayta a nangngegna. Manen, nakunana iti isipna. Nagabay… naladaw… Napasennaay. Mano pay ti mangngegna a kasta a mangpabantot iti riknana?
Rimmuar iti balay ket namrayanna ti nangkita kadagiti mangiplasplastar iti tolda iti paraangan. Immanges iti nauneg. Nabang-aran pay a nakaangot iti angin nga inkubbuay ti karraep a kataltalonan.
“’Nia ketdin, ‘ya, ti rigat ti biagtayo ditoy away!” nangngegna nga insanamtek ni Ulling, ti kaanakan ni Lakay Andring nga agtawen iti beinte otso. Pamandeken daytoy ken natayengteng ti ngisit iti kudilna a gubuay ti pannakaturtorna iti talon.
“Pagkunaam iti kasta?” insumra a dagus ni Charlie a kataebna. Natayag daytoy ngem narapis. Kas ken ni Ulling, kinesset met ti init ti kudilna. “Ania pay lat’ sapulem ditoy barangaytayo? Nagadu a makan; saanka la ketdi a sadut!”
“No adda emerdiensi a pakasapulan ti mangngagas, awan ti madagdagus a tarayantayo,” inngalangil ni Ulling. “Adayotayo la unay iti ili!”
“’Payso ‘ta kunam, Barok,” imballaet ni Lakay Usting a nakaibarikes laeng iti bag a yan ti mamaenna.
“Dakkel a talaga a pukawtayo ti ipapanaw ni duktor,” insenaay ni Lakay Pistong.
Kadayta a nangngegna, manen, kasla naduyok ti barukongna. Tapno di kumaro ti marikriknana, simrek iti uneg ket inawisna ti asawana tapno agawiddan.
Masmasdaaw ni Nana Lerma ngem awan ti naaramidanna. Sigud ngamin a sada la agawid no panagluluton. Tumulongda pay nga umuna a mangkita iti pagkurangan ti agpasken.
Simrek iti kuartoda nga agassawa apaman a nakasangpetda. Intuloy met ni Nana Lerma ti pangtedna itay a gangansiluen.
Naipasabat kenkuana ti naikuadro a ladawan ti anakda idi agturpos daytoy iti medisina. Ladawan ti kinaamo ti rupana. Naisem ngem addaan tibker dagiti gunggunayna. Iti tayagna a lima kadapan ken lima pulgada a bagayan ti kinatarakina, agbagtit laengen, kunkunana, ti di mangayat iti barona.
“’Wan pay nobiak, ‘Tang,” kinuna ngamin daytoy idi pagsaludsodanna kalpasan a naipasana ti board. “Didak sa kayat dagiti babbai!” naikatawa. “Diak met ngamin naala ti kinataeryo…”
“Loko!” impaggaakna idi. “Ket no siak ti di agbalikas iti kinaguapom, Anak.”
“Pudno, ‘Tang. Siguro, kunkunak iti bagik, agbayogak!”
“Ay, ay, ay…dayta ti di mabalin! Awan it pulitayo ti kasta. Dayta ti laglagipem! Kakaisuna la ngaruden a bungadaka, sa ita ibagam nga agbayogka? Nowey metten, a, Barok. Awan no kuan, a, ti mangituloy iti pulitayo.”
“Saan man ket a dayta ti lawlawatenyo nga agama,” imballaet ni Nana Lerma. “Dumtengto latta, a, ti babai a mamagpitik iti puso ‘ta anakmo, sika a laklakayan!”
Nagkatawada nga agama.
“Ania ita ti planom, Barok?” inamad ni Nana Lerma idi agangay.
“Agserbiak iti away, Tatang, Nanang,” di man la nagbeddal a nagkuna ni Jethro nga anakda.
Naragsakan unay kadayta a nangngegna. Dayta la unay ti kayatna a mapasamak. Ngem amkenna a di kayat ti anakda. Ta ania ngamin, aya, ti makuartana iti away?
Ngem napaneknekanna a sabali ti anakda. Adda iti pusona ti away. Iti disso a nakaikalian ti kadkaduana. Disso nga immuna a nakasirayanna iti lawag. Wen, saan met la a nasayang dagiti adu a pammagbaga ken pannursuro nga intukitda nga agassawa iti kaunggan ti anakda!
Nagbalin a klinika ni Jethro ti maysa kadagiti dua a kuarto iti baba ti balayda. Naglatak ti naganna a Doktor Ti Away. Maay-ayatan ta sangkadayaw dagiti kalugaranda ti kinamannakaawat ti anakda kadagiti agkasapulan iti serbisiona. Umanayen kenkuana dagiti nateng, prutas wenno dingo a katukad ti serbisiona.
Kasla agpiesta ti paraanganda iti inaldaw. Agduduma a tao ken kinatao ti kapulpulapolda. Umanayen dayta a ragsakda a sangapamilia.
Impatona no saanen nga agbaliw ti panirigan ti anakda. Ngem iti maysa nga aldaw, kasla inagibas ti bagyo ti riknana. Pasado alas dies ti rabii. Nasalemsem kadayta a gundaway ta bulan ti Disiembre. Kalkalpas ni Jethro nga inagasan ti maysa a barito a napulmonia.
“Apayen, Anak?” masmasdaaw a nagsaludsod. “Kunak man no ditoykan iti agnanayon?”
“Dayta met ti amok idi, ‘Tang…” insennaay ni Jethro. “Ngem nagbiddutak…”
“Ta apay?”
“Pampanunotek ngamin ti rigatyo a nangpaadal kaniak, ‘Tang. No labsen ti agsarita, arigna inyaradoyo ti bagiyo ken ni nanang tapno mapagturposdak laeng. Gistayan naibus amin a sanikuatayo nga impatawid da apong.”
“Ania ngarud ita ti panggepmo?”
“Agabrodak, ‘Nang.”
“Agabrod?” uray la nagbullad kadayta a nangngegna. “Iserbim ti inadalmo iti ganggannaet a daga?”
“Kayatko ti makategged iti dakkel, ‘Tang, tapno masupapakak dagiti adu a nagastoyo kaniak. No ditoyak laeng, kaanonto pay a mapasublik dagiti sanikuatayo? Napateg ti tawid. Ken maysa, planok ti agurnong para iti buklekto met a pamilia…”
“Ngem sadino itan ti yan ti sinapataam, Anak?”
“Panagkunak, ‘Tang, umdas metten ti tallo tawenko ditoy lugartayo. Panawen met siguron a sapulek ti narabraber a pagaraban a kunada.”
“Anak…” insennaay ni Nana Lerma. “Saan kadin nga agbaliw ti desisionmo?”
“Desididoakon, ‘Nang…”
“Ngem, Anak…”
“Tatang, didak koma kagura kadaytoy nga aramidek. Patpatgenkayo ken ni nanang. Bay-andak koma nga agsubalit kadakayo.”
“Umanayen kadakami ti panagserbim ditoy away, Anak. Babaen kadayta, nasupapakamon dagiti kunkunam nga utangmo a naimbag a nakem…”
“Tatang…”
“No pudno met laeng nga ay-ayatennakami, dinakami koma paayen, Anak. Ditoyka nga agserbi, saan ket nga iti sabali a pagilian. Adu ti makasapul kenka ditoy.”
“Maawatankayo, ‘Tang, ‘Nang. Ngem maawatandak koma met. Adda dagiti panggepko a rumbeng a matungpal.”
“No kaptennakami ti sagubanit, asino ti mangasikaso kadakami?”
“Tatang, manangngaasi ti Dios. Sa maysa, iti tawenyo a sisentay singko, kas makitak, kapigpigsaanyo pay laeng. Natennebkay’ ngamin iti talon…”
“Di la mamin-ano a kapten ti sakit ti tao, Anak…”
Napaulimek ni Jethro. Ngem di pulos rimmukma iti paniriganna.
“Anak,” ni Nana Lerma, “no ania ti ammom a nasayaat, isu ti masurot. Nasakit man kadakami, sidadaankami nga agsakripisio.” Iti asawana: “Lakay, saanka koma nga agbalin a paidam iti anakta. Pudno ti nasaona, adda kaasi ti Dios. Adda met dana a taltaluntonen ti anakta kadaytoy a biag. Dita koman bangenan pay…”
Napatung-ed laengen.
Pimmanaw ngarud ni Jethro. Ngem sakbayna, nagadal pay daytoy iti Nursing ta nalaklaka kano ti sumrek iti Amerika no maysaka a nurse ngem iti doktor.

TIMREM dagiti luana bayat ti panangmatmatna iti ladawan ti anakda. Um-umkis ti kaungganna. Agsublikan, Anak, sangkadagullitna. Agur-uray dagiti kalugarantayo kenka.
Intugawna iti iking ti katreda nga agassawa. Inilutna ti mangrugi manen a dumagsen a barukongna. Kayatna ti umkis; nga ibulos ti im-impenna a rikna. Ngem asino ti makangngeg ken mangrisut? Ti makapalag-an iti riknana? Ti laeng anakda! Ngem ammona, kas kalawag ti tangatang kadayta a kalgaw, dinto mangngeg ni Jethro ti ikkisna… ti dawatna.
Wen, adda ni Nana Lerma- ti mannakaawat ken managayat nga asawana, a makangngeg ken makaawat iti riknana. Ngem di marisut daytoy ti pakariribukanna la unay.
Nalagipna manen daydi nasalemsem a rabii a panangipalgak ti anakda iti planona. Sumuknor iti tulang ti lam-ek ngem dina kinabaelan a pinukaw ti dagaang a simmuknor iti kaungganna. Daydi ket ngatan ti kalilidayan a pagteng iti biagna.
Timmakder. Ginaw-atna ti ladawan. Inap-aprosanna daytoy. Kaing-ingasna la unay ti anakda. Naala daytoy ti kimmampuso a rupana; dagiti bimmallatinaw a mata. Ni met Nana Lerma ti timmawidanna iti kuntirad nga agong ken nalinis a rupa. Isu, kinesset ti init iti kagagamulo ti daga. A dina pagbabawyan! Ditoy a nagtaud ti pinagadal ni Jethro!
Intugawna manen a saklotna itan ti ladawan. Malagipna la unay daydi panagawid ti anakda itay napan a tawen. Kinasaritana daytoy iti nalapat.
“Dika met ngatan agsubli pay, Barok,” kinunana. Addada iti hardin, iti kalapaw a nairanta a paginanaan ken pagpalamiisan. Kalkalpasda a nangaldaw.
“Samman, ‘Tang,” diretso a sungbat ti anakda. “Ad-adda itan nga agsubliak ta dimmakkel ti sueldok. Agkasapulan unay dagiti sabsabali a pagilian kadagiti nurse. Kayatandatayo a Pilipino ta adda panangipateg iti trabaho a naibudi iti kinataotayo nga awan kadagiti sabali a puli.”
“Ngem kasapulannaka ti ilim, Barok. Ti pagiliam! Adu dagiti agkasapulan iti serbisiom ditoy.”
“Ammok dayta, ‘Tang…”
“Met la gayam! Apay ngarud a tarigagayam pay la ita ti pumanaw manen?”
“Nakunakon, ‘Tang, adda arapaapko a kayatko a tun-oyen. Kayatko ti agsubalit kadakayo… ken mangisagana iti masakbayan ti bangonek met a pamilia.”
“Dakkelen ti urnongmo…”
“Bassit pay, ‘Tang. Ania met laengen ti natgedak ngay no adalen ti mapaspasamak iti ekonomiatayo? Pangato a pangato amin a masapsapul.”
Napasennaay. “Lagipem koma ti sinapataam, Barok.”
“Diakto malipatan dayta, ‘Tang. Dayta ti bugas ti propesionko. Ngem adu ti pamuspusan tapno maipatungpalko dayta. Saan a maymaysa ti aldaw…”
“Barok…”
“Nalipatanyo kadin, ‘Tang, a dakami nga OFW ti baro a rupa ti kinabannuar. Dakkel a banag ti maipatpatluodmi a sueldo para iti pannakaitag-ay ti ekonomiatayo.”
“Ammok dayta. Ngem madlaw kadi dagiti babassit ti epekto ti ibagbagam? Inayon pay dita ti nasaknap a panagkunniber dagiti adda iti turay. Kasano koma ngarud a maidanon ti pagsayaatan nga itden dagiti maipatpatulodyo no manmano met ti agsagsagrap?”
“Tatang?”
“Anak, ti kasapulan dagiti kailiantayo ket direkta a serbisio. ‘Tay mariknada a dagus…”
“Tatang…”
“Kasapulannaka ti pagiliam, Barok…”
“Maawatandak koma, ‘Tang.”
“Ammom kadi a mapespespes ti riknak tunggal adda sumina a kalugaran gapu laeng iti nagabay a pannakataming ti doktor? Kunkunak, no adda la koma ti anakko. Ngem anian, ‘ya, ta addaka met iti ganggannaet a pagilian…”
“Ladingetek, ‘Tang, ngem nalpasen a naipagna dagiti papelesko para iti panagsublik.”
Nagarubos ti luana iti pannakapaayna manen iti anakda.

RABII. Immallatiwda nga agssawa iti natayan. Adun ti tao a nadanonda. Adda sa aminen a kalugaranda. Nagkurang la ket nagrud dagiti naisagana a lamisaan ken tugaw. Nariknana ti awan panaginkukuna a pannakipagrikna dagiti kabarangayanda.
Kalpasan a natan-awanna ti kumpadrena, nangidaton iti bassit a kararag sa rimmuar. Namrayanna ti nagbuya kadagiti agsusugal.
“Kaasi met ni Apo Andring,” nangngegna a kinuna ti maysa nga agbuybuya. “Kasta la ti biag,” naisungbat. “Adda umun-una…”
“Nalasatna koma pay ni Patay no nataming a dagus. Ngem anian, ‘ya, ta nagadayotay’ met iti ili.”
Addayta manen, nakunana iti nakemna. Dimges ti barukongna. Napaanges iti nauneg.
“Ti kunayo ketdi, dayta a talaga ti rukod ni Pari Andring. ‘Ray man ketdi no kuartam amin no nadanonmon ti ugedmo, ipanmo a talagan.”
“Sabagay…”
Nagsubli iti uneg. Dida man siguro iranta a pangngegan ngem masair met ti riknana. No ammoda la koma a tubngarenna la unay ti ipapanaw ti anakda.
Immabay ken ni Nana Lerma. Kalpasan laeng ti sumagmamano a kanito, nagapakadadan nga agassawa.
Iti dalanda, nadlaw ni Nana Lerma ti kinaulimekna.
“Adda kadi parikutmo, Lakay?” inamad daytoy kenkuana.
Naklaat. “A-awan, Baket,” maar-arakattot a sungbatna.
“Ammok, Lakay, nasair manen ti riknam. Ngem bay-am kad’ lattan. Dumtengto ti panawen a makapanunot ‘diay anakta.”
“Kaanonto pay, Baket?” Panagkunak, adayo daytan a mapasamak. Linaon dagiti pagiwarnak ti panagkasapulan dagiti ganggannaet a pagilian kadagiti nurse. Agkikinnadakkelda pay iti diay a sueldo.”
Saan a nakatimek ti asawana.
“Ti amkek pay, amangan no sadiayen a makakita iti babai nga ipategna ket sadiaydan nga agnaed iti agnanayon.”
Awan latta ti timtimek ti asawana agingga a nakagtengda iti pagtaenganda. Nagdiretsuanna ti nangmingming iti ladawan ti anakda. Agsublikan, Anak, indawatna. Agur-uray kenka dagiti kalugarantayo. Adda kadakuada ti pudpudno a ragsak. Ti pannakapnek iti trabaho.
Nailibay nga arakupna ti ladawan ni Jethro.
Kabigatanna, nariinganna ti asawana nga adda kapatpatangna iti salasda.
“Naimbag nga agsapayo, Lilong,” inkablaaw kenkuana ti bisita apaman a nakita daytoy.
Ni gayam Prely, agtawen iti beinte a kaarrubada, nga anak ni Baket Bekang.
“Kasta met, Apok,” insubadna. “Apay kadi?”
“Mangibagbaga ngarud iti kuarta, Lakay,” ti asawana ti simmungbat. “Aggurigor ‘diay buridekda. Panggepda nga itaray iti ospital ngem kurang ti kuartada ta di pay kano naala ni lakayna ti suweldona a nagraep.”
“Kasta kadi?” inyisemna. “’Kam ngaruden, a, Baket, ta maitaray a dagus ‘diay ubing. Narigaten…”
“Agyamanak, Lilong,” uray la makasangit ni Prely. “Agbayadak met la a dagus…”
“Dika agdanag, Apok,” inyandingayna.
Apaman a nakalikud ni Prely, nalagipna manen ti anakda. No adda la koma ti anakmi, nakunana, saan koman a mayalud-alod ti ubing.
Nariknana ti idadagsen ti barukongna. Ngem, ala, nakunana met laeng, bareng maleplepanmi ti pagkurkurangam, Anak, babaen ti panangtulongmi kadagiti agkasapulan babaen kadagiti ipawpaw-itmo kadakami.
Limmag-an pay ti riknana a nakalagip a nakatulongda manen.
Idi umaldawen, nakaawatda iti text message. Naggapu ken ni Jethro!
MustakaU, ‘Tang, ‘Nang? KailiwkaUn. Dkay agdnag ta nsyatak met d2y. Advans hapi bertD, ‘Tang. Aniat’ kyatmo a sagut?
Insungbatna: Kaasi ti Apo, nakaradkad met latta, Anak. Umanayen ti kaaddam iti panagkasangayko.
Awan naurayda a sungbat.
Nasair manen ti riknana.
“Adu siguro ti pasienteda,” inyandingay ti asawana.
Ngem napangilangil. Sa la agteks ti anakda no awan trabahona. Maiparit ngamin a nakaiggemda iti selpon bayat ti panagobrada, dayta ti kuna ti anakda iti naudi a panagbakasionna.
Idi damo a tawen ti anakda iti ballasiw-taaw, sinagutan daytoy ti VCD player idi agkasangay. Rolex iti sumuno a tawen. Sa kompiuter a sa la mausar no adda proyekto dagiti agad-adal a kakaanakan ni Jethro. Nauman kadagiti material a banag a sagut iti kasangayna. Koma, agawiden nga agpayso ti anakda.

UMAS-ASIDEG ti kasangayna. Kanayon a teksanna ti anakda. Sangkaibagana ti panagawid koman daytoy.
Naragsakan iti maysa a text ti anakda: Promise, ‘Tang, addaak2 iti ksangaymo!
Insungbatna: Dkanto koman agsubli pay…
Naiteksbak: Happy Birthday, ‘Tang. Sa awanen a pulos.
Napangilangil laengen. Ngem dina latta pukawen ti namnamana nga agsublinto met laeng ti anakda iti bukodna a pagilian tapno agserbi.

ALAS SINGKO iti malem. Adda iti balkon ti balayda. Iti panagsammakedna iti barandilias, naipasabat kenkuana ti bang-i dagiti dawa nga ipalpalayupoy ti angin. Immanges iti nauneg. Nabang-aran ti riknana. Kasla makitkitanan ti isem kadagiti bibig dagiti padana a mannalon. Nakainanama ti ikarkari dagiti dawa.
“Mapankami pay, Lilong!” naipukkaw iti baba.
Timman-aw. Dagiti gayam nanguyog iti pasiente ti anakda dagiti agpaypayapay iti ruanganda. Ladawan ni ragsak ti maanninawan kadagiti rupada.
“Sige, Appok!” nakipinnayapay.
“Agyamankami, Lilong!”
“Awan aniamanna. Dios ti manarabay kadakayo!”
Napalaus a ragsak ti nangbalkot kenkuana. Isu met nga umabay ni Nana Lerma. Nakaisem.
“Nagsublin ti kinaragsakmo, Lakay,” kinuna daytoy.
“Ammom no apay, Baket…” napalua a nakalagip iti inkari ti anakda iti kalkalpas a panagkasangayna.
Diakon agsubli pay, ‘Tang, ‘Nang. Ditoyakon. Iti mabiit, agsimpaak metten. Mapankonto sukonen iti Ilokos ti agbalin a manugangyo. Kayatko, ditoy nga agsulbod ti bangonek a pamilia…

(Gibusna)