TI ARAPAAP NI ANTON

KASLA samiweng ti panagdengngeg ni Anton iti pannakapoatit ti kampana manipud iti nagalusan ti bomba idi Maikadua a Gubat ti sangalubongan a nakabitin iti sikigan ti Gabaldon building a yan ti Industrial roomda. Dinarasna nga indulin ti notebook ken librona idi makapagpakada ni Ma’am Judith, ti maudi a maestrada iti malem. Kasla makitkitana itan ti naragsak a panangpasungad kenkuana ni Inang Pinang iti lalaktawan ti pinan-aw a balayda nga inaldaw nga ar-aramiden daytoy. Kailiw la unay ti inada uray agmalem laeng a di makita daytoy.
Ngem di pay mabalin ni Anton ti agawid. Batang ti grupoda ti agdalus iti siledda. Masapul a nasileng daytoy tapno saanda a mapagungtan ken ni Ma’am Shirley nga adbayserda ‘ton bigat.
Nagiinnunada kada Fred ken Dexter a nagturong iti garden iti likud. Naglip-akda iti sagduduada a bulong-saba. Nagalada pay iti bulong-kariskis a nalabsanda.
Nakasagaden dagiti babbai a kaduada idi makasublida iti kuarto. Rinugianda a dagus ti nagiyablat kadagiti bulong nga innalada. Kalpasanna, nagtitinnulongda a naglampaso. Mabalinen a pagsarmingan ti kinasileng ti kuartoda idi malpasda.
Innalana ti bagna iti suli kalpasanna. Dinarasna ti nakibunggoy kadagiti padana nga ubbing. Intarengtengna ketdi ti nagna. Masapul nga aramidenna ti kastoy di maamitan. Adayo pay met ngarud ti purokda. Nawatiwat ti kataltalonan a daliasatenna. Adda pay waig a ballisiwenna. No apay met ngamin a di man la masukon ni tatangda. Ngem maawatanna met ketdi. Adu ti trabaho daytoy iti talon ken bangkag.
Ngem di pay nakaadayo idi kellaat lattan a napitik ti makanawan a lapayagna. Nakangirsi ni Andres, kaduana dagiti tallo a bulastog a kaklaseda, a nangkallabay kenkuana.
“Adda reklamom?” naala pay laeng daytoy nga insipat kenkuana.
Napangilangil laeng. Wen, amang a dakdakkel ni Andres ngem dina kettatan daytoy iti ania man a klase ti laban. Iti edadna laeng a dose, simmabunganayen dagiti takiagna a naalana iti kababalsig no kasta nga adda wayana. Agarup lima kadapan ti katayagna.
Ngem dina la ngamin kayat a tutopan ni Andres! Napintek iti lagipna ti pammagbaga ni Ina Pinang: Adaywam ti ania man a klase ti riribuk. Saan a kinatakrot ti kumayakay…
Inaldaw lattan a pagaangawan ti grupo ni Andres. No dadduma, alaenda ti balonna a liningta a kamotit sa pagpipinnasaanda a kasla bola ti basketbol. Awanton ti nagmamaayanna inton isublida. Nakadagdga ken napirpirsayton.
Adda pay ‘di aldaw nga inlemmengda ti bagna. Ti la nagsapsapulanna. Adda nakaibaga nga adda iti tuktok ti kaimito iti likud ti kuartoda. Iti yuulina, kinagat dagiti ammimisay. Napaikkis pay iti sakit.
Nupay awan ti makaibaga no akin-aramid kadayta, ammo lattan ni Anton a ti grupo ni Andres. Awanen ti sabali pay a manglokloko kenkuana.
Inanusanna pay idi ti bisinna ta napattog ti balonna. Kairuruarna idi daytoy ket imparabawna iti tugawna. Ti makadakes, simrek ti grupo ni Andres nga agkikinnamatan. Inrantada a dinalapus ti tugawna ket uray la naiburandis ti kanenna koma.
Imbes nga agkiddawda iti pammakawan, inum-umsida ketdi a kinatkatawaan.
“Daing a nakset! Ha-ha-ha!”
Dina pay malipatan dagiti aldaw a paspasimsimanda. Gapu ta ammon da Andres a kanayon a nalingta a kamotit ti balonna, im-imasenen dagitoy ti agtugaw iti sangona no kasta a reses kabayatan a ngusngusaben dagitoy dagiti sandwiches a balonda. Agpaing ngem surotenda met latta.
Adda met ketdi aldaw a kuarta ti balonna. Ngem mano met laengen dayta salapi? Maysa laeng a kornik. Isu a no maminsan, kaykayatna payen ti agbalon ta mabsog pay. Natangekn no kua ti bussogna no makakaan iti liningta a kahoy wenno kamotit.
Uray no kasano a sakit ti nakemna no kasta a pagaangawan ti grupo ni Andres, saan latta a maala ni Anton ti turedna nga agipulong kadagiti maestrada. Mabuteng. Anak ti maestra ni Andres. Awanto met laeng ti mamaay ti amin. Napaneknekanna daytan. Nagaangawan ngamin iti naminsan da Andres ni Itong a kapurokanna. Nagpulong ni Itong ngem isu pay ti nagbalin a dakes.
“Naalam met ti assignmenttayo itay, Perperroka?” pinitik manen ni Andres ti lapayagna. Kasta unay nga ayek-ek da Andoy, Baldo ken ken Eddie a barkadana.
Dayta pay ti kagurgurana. Adda met naganna: Anton – a naipasurot iti patron ti ilida a maselselebraran ti piestana tunggal maikatlo nga aldaw ti Mayo. Dayta met nga aldaw ti kasangayna. Ngem no apay ketdi a birbirngasanda iti Perperroka!
Gapu kadi itipukisna a semi-kalbo? A ti la buok iti sungabanna ti mabati? Ngem awan met mabalinna ta dayta ti kayat ni Ama Kidser. Kasta kano met ti pukis ti amana idi isu ti agbasbasa.
Malagipna ita ti insubli itay ti maestrada nga assignmentda iti Values a nagbalin metten a leksionda. Naalana amin. Maipanggep daytoy iti pamilia. Ania ti pamilia? Ania ti akem daytoy iti kagimongan? Asino dagiti mangbukel iti pamilia?
Isu itay ti inawagan ti maestrada a mangsungbat iti umuna a saludsod. Ti pamilia, Ma’am, ket isu ti kabassitan a paset ti gimong. The basic unit of a community. Ditoy ti umuna a pakatubayan ti maysa nga ubing.
Nagtungtung-ed pay ni Ma’am Visitacion kalpasanna.
Nakitana ketdi ti kinatadem dagiti mata ni Andres a naiturong kenkuana.
Ammona lattan nga umapal daytoy. Kasano, awan ti assignmentna. Agpayso, maestra ti inana ngem di met ibagbaga daytoy nga adda assignmentda. Kasla ketdi aleng-aleng ti panagbasana.
“Nairanrana laeng,” sipapakumbaba a sungbatna. Piniritna ti lapayagna. Nasaniit. Panagriknana, limmabbasit daytoy.
“Lastog!” addayta manen ti sabali pay a pannakapitik ti lapayagna.
Napasul-oy iti sakit.
‘Ton kuan, naingayemngemna. No dina la ngata pampanunoten ti pammagbaga ni Ina Pinang, nabayagen a naparamananna daytoy nga Andres!
Anusam bagi, kinunana lattan, total, ngannganin agrikep ti klase. Agbasakanton idiay ili. Dimonto met ngatan kaadalan daytoy a lastog. Tallo ti hayskul iti ilida.
Nakaanges ti nalukay idi sumina ti dalan da Andres. Isu, adayo pay ti pagnaenna. Agarup sangakilometro pay sakbay a makadanon iti arsadanan ti Bantay Dappat a yan ti purokda. No apay met ngamin a nagadayo laengen ti pagadalan iti purokda. Kasla ketdin nailanglangida iti gimong. Nga isuda a taga-lenglengleng ket taga-sulsulinekto latta iti agnanayon.
Awan ketdi ti pagkunaan ni Anton iti purokda. Nabaknang iti taraon. Adu ti makalapan iti karayan iti laudenda. Namsek met iti agbunga akayo iti arubayanda ken uray pay iti bantay. Ti la um-umana nga agsaramsam no kasta a bakasion.
Iti ubing pay a panunotna, immulanan a kayatna ti umlaut-ot iti nariinganna a panagbiag. Makitaltalon laeng ni Ama Kidser; katulonganna ni Ina Pinang. Nupay dida lumanglangan a mangan, mariknana latta ti kinarigat ti panagbiagda. Nakaro ngamin ti panagbingay ti pakitaltalonan ni tatangna. Arig dawaten daytoy ti nagbannogan ni Ama Kidser!
Ni Anton ti inauna kadakuada a tallo nga agkakabsat a bin-ig a lallaki. Di pay agbasa dagiti adienna ta tallo ken limada laeng. Adayo ti baetda ken ni Genesis a sumaruno kenkuana: pito a tawen!
Adu ketdi ti mula ni Ama Kidser a natnateng iti bangkag iti asideg ti karayan. Mais, karabasa, tarong, paria ken kamotit. Adda pay utong ken tabungaw. Idi sarungkaranna dagitoy idi kalman, nakitana a mangrugin nga agsabong dagiti karabasa. Adun ti agruar a musot, keppet a sabong!
Bukodda ti maapit iti bangkag iti asideg ti karayan. Ketdi, awan ig-iggamanda a kasuratan a mangipaneknek a kukuada ti daga. Nagpanawan la ngamin daytoy ti karayan. An-anusanda a mulaan uray panaraten pay laeng agingga nga agbalin daytoy a naan-anay a daga iti panaglabas ti panawen kabayatan ti yaadayo ti agus ti karayan.
Napigsa met a katulonganda dagiti sabong. Inaldaw a mangted iti kuarta agingga a marsaak ti puon. Inaldaw a mangsabongda no kastan a narugian dagiti karabasa ti agsabong.
Idi napan a tawen, malagipna la unay, awan nagbambanaganna ti mulada a karabasa. Kairut idi dagitoy ti agsabong. Lima a bulos a nuang ti nangludakludak. Kasla naglabasan ti bagyo idi makitana. Timmayab ti nagbannogan ni tatangna.
` Nailingeden ti init iti Bantay Nasirayan iti laud. Madamdama pay, agdalapdapen ti sipnget. Pinardasanna ti nagna. Masapul a makagteng iti balayda sakbay nga agsipnget. Tulonganna pay ni Ina Pinang nga agisagana iti pangrabiida. Ken agpakan pay iti manok sakbay a mapanna sukonen dagiti addina iti yan da apongda.
Impalapalna ti panagkitana iti agsumbangir a sikiganna. Nakainanama ti ikarkari dagiti pagay. Mangrugin a lumabanag dagiti dawa. Nasappuyot ti kaungganna iti panangabrasa kenkuana ti pul-oy nga inlili dagiti pagay.
Nalagipna la ket ngarud ti sangkakuna ti maestrada: Lalaingem ti agbasa, Balong, tapno sikanto ti mangitag-ay iti purokyo. Makitak ket dakkel ti namnamam nga agballigi. Mariknak ti anepmo…
Kadagupan ngamin kadagiti kapurokanna ti di nakapaghaiskul. Dagiti dadduma, apaman a nalpasda ti elementaria, nagtalawdan a napan nagsapul iti narabraber a pagaraban a kas kunada. Kinasulit dagiti kapurokanna ti nagbasa, a pakairamananen dagiti nagannak kadakuada. Adayo kano unay ti eskuela. Nalubo pay, no panagtutudo, ken natapok ti dalan. Di man la makaraman uray graba la koma ti dalanda.
“Wen, ma’am,” kunana met no kua. Panagriknana, laplapunosen ti ragsak ti sibubukel a kinataona. Inakrina a ragpatenna ti adal a mulmulmolan tipanunotna. Ammonan no kasano ti rigat ti awan adalna. Agingga laeng iti daga a makigubgubal tungpal-biagna. Dayta ti dina kayat a mapasamak iti biagna.
Yamanenna la unay ti kinamannakaawat dagiti dadakkelda. Ikagkagumaan dagitoy a pagadalen nupay kumawiwit ti rigat. Ipagpannakkelna la unay da Ama Kidser ken Ina Pinang ta naannayas ti panaglangenda. Saan a kas kadagiti makitkitana a nagannak dagiti padana nga ubbing a kanigid-kanawan ti panagapada. Pagangayanna, dumakkel dagitoy nga adda giwang iti panunotda.
Rimtab pay iti isip ni Anton ti arapaapna inton makaadal ket rumang-ay metten. Pasementona ti dalanda. Ammona la unay a dakkel ti maitulong ti napintas a dalan iti panagdur-as ti maysa a lugar. Dayta man ti mangmangngegna iti agrarek a radio ti amana no kasta a dumngeg daytoy kadagiti damdamag.
Dina laeng masirok ti sangkasao ni Ama Kidser no kasta a pagsaludsodanna no apay a kasta la unayen ti pannakabaybay-a ti kalsada. Agingga nga adda dagiti aso iti kasipngetan, mabutengto dagiti pusa nga agbasakbasak ditoy, Balong…
Aso? Pusa? Ania met ti pakainaiganna dagita iti saaludsodna? Saanna man a maaw-awatan ti amada no maminsan. Ngem saan latta no kuan nga agsaludosd. Basta ti ammona, nalipatanen dagiti agtuturay ti purokda. Nasaksiannan no kasta nga inkari dagiti politiko ti pannakatarimaan ti kalsadada itay napalabas nga eleksion. Ngem ita, masungad manen ti eleksion, awan pay laeng ti natungpal kadagiti inkarida a tulong.
Iti maysa a rabii, malagip ita ni Anton, nga agpalpalpada, bimmaba ni Ama Kidser idi adda mangngegda a kasla uni ti pagaw. Namindua!
“Papanam, ‘Tang?” inamdna. “’Mayak man.”
Ngem linapdan ni Inang Pinang. “Urayem lattan,” kinuna daytoy. “’Panna la kitaen ni Sawak no naigalutna met laeng a nasayaat.”
Iparparnged ni Ama Kidser ti kakaisuna a nuangda iti puon ti mabulo iti likud ti balayda.
Saanen a nagpilit nupay kayatna koma met a kitaen dagiti bituen ta nairana idi a naiburrandis dagitoy iti tangatang. Sakbay ngamin a nangrikepda, nakitana ti kinadalus ti law-ang a pagrimrimatan dagiti riniwriw a bituen.
Ngem sakbay a rimmuar ni Ama Kidser, nakitana a binagkat daytoy ti apagkapat ti sangakaban a bagas a nayabay iti pagbagasanda. Apay ngata? nasaludsodna iti bagina. Ngem saanen a naikkan iti tured a nagdamag pay ken ni Ina Pinang ta inturongen daytoy iti abay dagiti narnekanen a kakabsatna.
“Maturogkan, Balong. Adayo pay ti pagnaem ‘ton bigat…”
Maala-alanan ti turogna idi maitubong manen iti lapayagna ti nagsasaruno nga uni dagiti pagaw. Aguni kad’ dagiti pagaw iti rabii? naisipna. Pamiliar kenkuana ti uni dagiti pagaw ta dagitoy no kua ti palpalsiitanna iti bangkagda.
Isu met a mangngegna ti pannakailukat ti ridawda. Nasaripatpatanna ni Ama Kidser a mangipalpal-id iti payabyabna. Agkalkaling-etan? Ket no naglamiis ti pul-oy!

MASUNGADNAN ti waig. Mangmangngegnan ti panagayus ti danum nga agpasurong iti karayan iti baba. Iti waig ti pagal-alaanda kenni Ina Pinang iti nalukmeg ken di naataat a bennek.
Malagipna la unay daydi damo nag isusurotna ken ni Ina Pinang. Kinaptan idi iti alimatek ti luppona. Ania ketdin nga ikkisna. Impagarupna nga uleg ti nangkinnit kenkuana.
Napnuan tured ketdi nga inikkat ni Ina Pinang ti alimatek. Sakbayna, nangala daytoy iti bulong-uplas iti igid ket isu daytoy ti pinangpurdotna.
Iniseman laeng ni Ina Pinang kalpasanna.
Intugawna nga inilut ti nagkaptan ti laimatek. Agsasaibbek. Adda pammabalawna iti inana ta di man la imbaga daytoy nga adda gayam alimatek iti waig.
Inabay idi ti inana. “Dika kad agsangit, Balong,” inyandingay daytoy. “Adayo dayta iti bagis…” sapay nayangaw.
Nagulimek laeng.
“Ammok, Balong, adda pammabasolmo kaniak. Maitugotak kadagita matam,” immanges iti nauneg ni Ina Pinang. “Ngem no imbagak ti kaadda dagiti alinta, simmurotka kadi pay? Tinulongannak kadi pay a nagala. Pinadasmo pay ngata ti nagkurimes?”
Adda punto ni Ina Pinang. No nagtalinaed lattan ti panagbutbutengna iti alimatek a dina met pay napadasan ti nakagat, kasano koma a mariknana ti ragsak nga umapay iti asino man nga adu ti maalana a bennek? Kasano koma pay a maikkat dayta a panagbuteng?
Manipud idin, dinan kabuteng ti alimatek. Pagaayatna pay ketdin a bennabennaten no kasta nga adda maikkatna a kumpet kenkuana.
Iti met naminsan, intugot ni Ama Kidser iti ipapan daytoy iti bantay tapno sangatenda dagiti siloda. Anian a ragsakna idi makaala iti banias ti maysa a silo. Nagpartak man ti panangpungo ti amana iti ayup.
Nakakita iti puon ti bayyabas a maluluoman iti bunga. Nakarikna la ket ngarud iti bisin. Tinarayna ti impagarupna a sukdal iti asideg.
Pidutenna koman idi pengdan ti amana. Anian a kigtotna idi aguyas daytoy. Beklat gayam!
“Sadino man ti yanmo, Balong, masapul ti naan-anay a panagannad,” kinuna ni Ama Kidser. “No mabisin daydiay, nalabit a sinikbabnakan. Agyamanka ta nabsogen…”
Naarakupna ni Ama Kidser iti yamanna.
Inyulian ni Ama Kidser iti bayyabas.
Idi met damona ti makigapas, kasta unay a ragsakna ta kinuna ni Ama Kidser a bagina amin a magapasna. Nabukel iti isipna nga ipakilonanto ti pannakabagina sana igatang iti kawes. Daanen dagiti pagan-anayna. Igatangannanto met dagiti addina. Uray ramayramay dita no isunto ti pakaanayan ti mabati a kuartana.
Nupay managsaggaysa ti panaggapasna, maragragsakan latta ta pampanunotenna ti sangaparis a bado ken kankanen a para kadagiti kabsatna. Arakupendanto la ketdi.
Ngem di pay nakaadu idi makumpayna ti ramayna. Napaikkis pay iti sakit.
“Annaykooo!!!”
Inarayat da Ama Kidser ken Ina Pinang. Kalpasan a nadalusan ti inana ti sugatna, dagus a tinapalan ni Ama Kidser iti nginalngalna nga uggot ti bayyabas a kinettelna iti takdang. Nakayaman iti dakkel idi agnadnad ti marikriknana nga ut-ot.
“Ammomton no maminsan…” nabagas ti panangisem kenkuana ni Ama Kidser sakbay nga intuloyna ti pangtedna a gapasen.
Saanen a naggapas. Nagbunag lattan kadagiti ginaps da Ina Pinang ken Ama Kidser.
Ngem iti pannaalus-os ti naibedbed iti sugatna, nakarikna manen iti saem iti pannakailagid daytoy iti bulong ti pagay. Nalagipna la ket ngarud ti sangaparis a bado ken dagiti kankanen a gatangennanto koma.
Ngem anian a ragsakna ta iti kabigatanna dayta nga aldaw, ginatangan dagiti dadakkelda iti usarenna a bado nga ageskuela. Inggatangan pay dagitoy dagiti addina iti adu a makan.

ADDAN iti sungaban ti purok. Makitanan dagiti balbalay a nailinged kadagiti dadakkel a pinuon ti kayo. Isuna laeng ta mangrugin nga agdalapdap ti sipnget. Ngem masdaaw ta naulimek ti purok. Kadagitoy nga oras, makumikom koma pay laeng dagiti kalugaranda nsagsagana iti pangrabiida.
Pinardasanna ti nagna. Saannan nga inkaskaso dagiti mabaddekanna a libsong. Agkebbakebban. Ita laeng a makarikna iti kastoy.
Awan ni Ina Pinang iti lalaktawan ti balayda a kas ubrana no kasta a mumalem. Naulimek met ti balay. Nagdiretso iti uneg. Anian a pannakakigtotna ta adda dagiti dadakkelda iti suli nga agpada a napungo dagiti imada.
Awan dagiti addina. No kasta, addada pay laeng iti yan da apongda.
“An-annuenyo da tatang ken nanang?” inkusilapna kadagiti armado a bantay dagitoy.
Nagpaggaak ti katayagan kadakuada nga uppat. “Dika aginlalaing no dimo kayat ti mapagulimek!”
Uray la nagtigerger iti butengna.
“Diyo ‘ramraman ‘ta ubing. Awan basolna,” agkakapsut a timek ni Ama Kidser.
“Pangngaasiyo,” inyanug-og ni Ina Pinang, “maasiankayo kadakami.”
“Didakay’ met ket gargarawawen,” kinuna ti nakaammal iti sigarilio a dumna iti tawa iti laud, “basta umannugotkayo iti kayatmi a mapasamak!”
“Tallo dagiti ubbingmi, Kakabsat, ket awan ti mangtarabay kadakuada,” arig di payen sumngaw a timek ni Ama Kidser. “Didak la koman iramraman…”
“Di mabalin!” nagubsang a timek ti nakakaladay a kuarta idinto a nagkutikuti ti sangina. Isu ti pannakapanguloda iti panagkita ni Anton.
“Kasapulan ti grupo,” naituloy, “dagiti baro a kameng. Maysaka kadagiti napagasatan a napilimi, Kidser!”
“Ngem…”
“Awanen ti adu a sao!” naturay latta ti timek. “’Maykan!”
Inulod dagiti dua nga armado ni Ama Kidser tapno iruarda daytoy.
Nagsangit ni Anton. Pangipananda ken ni tatangda?
Tinarayna nga inarakup ti amada. “Papananyo, Tatang?”
“Agsingsingpetka, Balong,” adayo a sungbat ti amada. “Kitaem dagiti addim… tulongam ti inayo…”
“Husto daytan!” addayta manen ti naturay ken makapungtot a timek. “’Tayon!”
Awanen ti naaramidanda nga agina ta pinaturonganda ida ti paltog.
Napalalo nga anug-og ni Ina Pinang.
Ngem naala pay laeng ni Anton ti simmirip iti regkang ti tawa apaman a nakalikud dagiti aramado. Nagsaknapen ti sipnget. Ngem nakitana latta ti adu nga anniniwan nga inyula dagti kayo iti aglawlaw kalpasan ti tallo a nagsasaruno nga uni ti pagaw.
Tatang! inyikkis ti panunotna.
Idi kitaenna manen dagiti anniniwan a pakairamanan ni Ama Kidser, inalun-onen dagitoy ti sipnget.
Sinublianna metten ti nakadalupisak nga inada. Naluyaan iti panagan-anug-og daytoy. Inarakupna iti nairut.
Naggilap iti panunotna ti pannakaludakludak idi dagidi agsabsabong a karabasada… dagiti addina… ti arapaapna… ken ti assignmentda itay agsapa: Pamilia… pamilia… pamilia…
Ngem dagus a nagpukaw dagitoy iti alintataona idi masirayanna iti nakalukat pay laeng a tawada iti bandana ti daya dagiti naiburrais a bituen iti tangatang. Inirutanna pay ti arakupna iti inada. (-jmp)