OJT

SAKBAY a mangrugikami nga ag-on-the-job training wenno ag-OJT, kasaritanakami kano pay ti presidente ti RBC Cable Master ditoy Tuguegarao City. Iti studio ti nasao nga opisina ti nagur-urayanmi kadagiti kaadalak, da Lito, Larry, Ruben, ken Marco. Paset ti kurikulum ti pagadalanmi ti OJT. Addakamin iti maudi a tukad ti electronics and Communications Angineering.
Apagisu nga als tres iti malem idi mailukat ti ridaw ti studio. Ti presidente ti opisina ti simrek a sinaruno dagiti dadduma nga empleado. Imbinsabinsa daytoy dagiti alagaden iti opisina. Kinunana pay a dagiti systems engineerda ti makaammonto iti gradomi ta isuda dagiti makaduami iti inaldaw a panag-OJTmi.
Naited ti assignment ti tunggal maysa kadakami. Dua ti sumurot iti field a para tarimaan iti signal wenno agiwayway iti kable no kasapulan. Dua met ti sumurot kadagiti reporter tapno tumulongda nga ag-video. Maysa ti mabati iti headend, ti kuarto dagiti equipment ken monitor. Kalpasan ti apagkatlo iti dua gasut nga oras a masapula busbosenmi, agrereliobokami tapno mapadasanmi amin a kita ti trabaho iti Cable TV. Iti repair shop ken studio ti bagi dagiti naggapu iti sabali apagadalan.
Awan naited nga pras a panagreportmi. No ania ti bakantemi, isu ti iseserrekmi. No kayatmi ti agobertaim, okey latta. Saggaysakami iti daily time record nga isubomi iti bundy clock. Ditoyto a mabilang ti orasmi. Adda bundy clock iti likud ti opisina nga abay laeng ti booth. Adda ruangan iti kanigid a ruaran ti mapan iti garahe ken repair shop. Kaabay met laeng ti nasao a ruangan ti ridaw a sumrek iti studio.
Tallo dagiti naka-duty a guardia iti inaldaw. Dua iti opisina ken maysa iti gate. Ti guardia iti gate ti mangi-log book kadagiti rummuar-sumrek a lugan ken mangbantay kadagiti DTRmi. Iti abay ti guard house, adda dita ti agdan nga umulian iti tuktok ti pasdek a yand agiti dadduma a satellite disc ken antenna. Sabali laeng dagiti adda iti baba.
Dua a kadsaaran ti pasdek. Iti umuna a kadsaaran ti yan ti opisina, studio, booth ken CR. Iti met maikadua ti yan ti headend a mangtantannawag iti studio, ti opisina ti presidente, kuarto dagiti dokumento ken printing area.
Mabalinmi kanon ti mangrugi no bigat.
Kabigatanna, kalpasan a nakapangaldawkami, nagderetsokamin iti RBC. Iti met Clearview ken PLDT nga ag-OJT dagiti dadduma a kaadalanmi. Onsekami laeng nga ECE.
Iti field ti umuna nga assignmentko, kaduak ni Lito. Segun iti guardia, ti Tamaraw FX a nalabaga ti sumurotanmi. Kaduaen met da Ruben ken Marco dagiti reporter idinto a mabati ni Larry iti headend.
“Taga-anokayo?” inamad ni Engr. De Leon idi un-unorenmin ti Balzain highway iti panagturongmi iti Tanza. Kaabayna ni Manong Jonar a drayber.
“Iti Ballesterosak, Sir,’ insungbatko. Nakatugawak iti likud ni Manong Jonar, kasangok ni Lito. Adda iti ridaw dagiti dua a line man, da Manong Rex ken Manong Allan.
“Ditoyak met Tuguegarao, Sir,” kinuna ni Lito.
“Agkailianta gayam,” inyisem ni Engr. De Leon. “Ken mabalin kadi a didak aw-awagan iti Sir? Manong, kunayo lattan. Nasingsinged. Ken total, mano la apanaganusen, agpapadatayonton iti titulo. Mayatkayo iti kunak?”
“No dayta ti kunayo, Manong!” arig naggiddankami ken Lito a nagkuna.
Imparking ni Manong Jonar ti lugan iti sango ti eskuelaan. Intudo ni Engr. De Leon ti balay a nailanad iti job order. Innala ni Manong Rex ti job order sa napankami nagtuktok iti balay. Pamalkaten a baket ti nangilukat iti ridaw.
“Anni yatun?” inamadna iti saot’ Ibanag.
“taga-RBC po!” insungbat ni Manong Rex.
“Dakayo gayam,” limmawag ti rupa ti baket. “Sumrekkayo.”
“Ania kadit’ dadael ti Tvyo, Nana?” inamad ni Manong Rex idi addakamin iti salas.
“Diak man ammo, Barok, ta gabalbalatong met!”
In-On ni Manong Rex ti Tv. Agpayso, saan a nalawag ti ladawan wenno video ngem nalawag ketdi ti timek wenno audio.
“Surotem ti linia,” imbilin kaniak ni Manong Rex. “Tsek-apem amangan no nakulaniatan.”
Nagtungpalak. Sinirigsirigko ti cable line a naikapet iti abay ti tawa. Okey. Rimmuarak. Naisalapay ti linia iti paper tree. Sineniasak ni Lito iti abay ti lugan a yegna ti agdan.
Inulik ti paper tree kalpasan a naipuesto ti agdan. Agpayso, naukisan ti linia. Gapu siguro iti pannakailidlidna iti sanga ti kayo. Ket dayta ti makagapu no apay a kinetong ti signal.
Mayarig iti tubo ti danum ti kable. No buttaw ti tubo, maibelleng ti danum ket nakiddit ti makadanon kadagiti kostumer. Kasta met iti lable, no naukisan ti linia, agwaras ti signal ket pagangayanna met, nakapsut ti reception ti Tv. Maaw-awagan dayta iti ‘ingress.’
“Kasano?” impukkaw ni Manong Rex. Kaabayna ti baket iti ridaw.
“Naukisan, Manong!” insungbatko.
Binaonna ni Lito iti lugan. Idi agsubli daytoy, adda inyawatna ken ni Manong Rex.
Kalpasanna, immuli met ni Manong Rex. “O, putdem ‘ta linia,” inyawatna kaniak ti plais. “Ken salingsingam agingga a ti wire iti tengnga ti mabati.” Ti “core” ti kayatna a sawen.
Nagtungpalak.
“’Yegmo ‘ta linia ta ipanko daytoy,” kinunana idi malpasko ti imbilinna. ‘Connector’ ti iggemna.
Immulogkami kalpasanna. Indalimanek ni Lito ti agdan idinto a nagsublikami ken Manong Rex iti uneg ti balay. Tinestingmi ti telebision. Mayaten.
Pinapirmaan ni Manong Rex iti baket ti job order. Pammaneknek daytoy a nasolusionan ti problema nga inyawagda iti opisina ken pakakitaan no agob-bra met laeng dagiti naka-field.
Pasado alas saisen iti sumipnget idi makaawidak iti kaserak itilikudan ti Michaela’s Restaurant iti Balzain. Kas iti sigud, diak nadanon dagiti boardmateko a kalugarak. Pangrabii ti klase da Jocelyn ken Janeth iti CCT. Commerce ti kursoda. Alas otso medianton no sumangpetda.
Nangisaangak kalpasan a nakapagpellesak. Gumatangakto lattan iti masida iti panganan iti sirok ti kaserami.
MALEM. Addakami iti Badajo St. iti Carig. Agkinkinnissiimkami ken Lito ta kasta unay ti panangbola ni Manong Allan iti balasitang a nadanonmi iti balay a nailanad iti job order. Ni met Manong Rex ti nabati iti lugan, kaduana da Engr. De Leon ken Manong Jonar.
“Saan koma, a, Manong,” kinuna ti balasitang.
Imbaga ngamin ni Manong Allan a kanayon koma nga agpulkok ti signalda tapno adda pamkuatanna a makakita manen iti balasitang.
“Amman, a, Ading, tapno diak met unay mailiw,” inkidday ni Manong Allan.
“Perdisionmo no kuan, a, Manong,” mababain ti balasitang.
“Saan, a, Ading, ta libre met ti serbisiomi,” inkidday manen ni Manong Allan. “Wen gayam, ania ti naganmo itayen?”
“A, e, kua, Manong…” nataranta ti balasitang. “Rhodelyn… Rhodelyn Orcilla!”
“Pagbasbasaam?”
“’Ta CNHS, ‘Nong. Fourth year.”
Napulsot ti panangdiga ni Manong Allan iti balasitang idi agbosina ti luganmi. Matektekan siguron ni engr. De Leon ta inkissiim itayen ni Lito a nalpasen ti parikut.
“Pinagandarmo man ngatan ti kinaarmendom?” intaliaw ni Engr. De Leon ken ni Manong Allan idi agtartarayen ti luganmi iti national highway.
“Pinatpatangak met laeng, Sir,” kinuna ni Manong Allan. “Nakayawanak ngamin iti pintasna. Muldotan dagiti takiagna. Nagsippukel ti pammagina, ken dagiti bibigna, ayna, nagmayat ngatan nga agkan! Kunam no saan a haiskul laeng, Sir.” Pinagkakamakamna ti nagtilmon.
“Sika a talaga,” inkatawa ni Manong Jonar, “aglulumba la ngaruden dagiti putotmo, dayta pay lat’ masangom. “Ton kuan, makasarakka iti dugolmo!”
“Kita’m daytoy, kunam no asino nga agsasao,” imbales nga inkatawa ni Manong Allan. “Koma no diak ammo nga adda tarakenna a kalapati iti maysa a videoke bar!”
“Tagtagari!” inkatawa ni Manong Jonar.
“Agpada lat’ kawikaw ti bagista!”
Pimgaakkami.

ITI maysa nga aldaw, naamitankami gapu iti kinaadu ti job order. Sa pay la nagaberia ti lugan. Inderetsomi ti lugan iti talier iti Diversion Road.
Nagpaala ni Engr. De Leon iti kuatro kantos iti kantina iti sango ti talier. Pangur-urayan kano iti pannakatarimaan ti lugan. Inyawisna kadakami ken Lito ti pannakisangomi kadakuada ngem nagkedkedkami. Inrasonmi ti kaadda ti assignmentmi. Namrayanmi lattan ken ni Lito ti nagpatpatang iti sango ti kantina.
Agalas otson iti rabii idi makagtengak iti kaserak. Isagsaganan da Jocelyn ken Janeth ti pangrabii. Nasapada anagawid ta awan kano ti last periodda.
“Komusta ti OJTm, Manong?’ inamad ni Janeth. Ibukbukbokna iti platito ti ginatangna a masida.
“Nasayaat met,” kinunak. Indissok iti lamisaan ti ginatangko a masida. “Komusta ti panagadalyo?”
“Okey met, Manong,” inyisem ni Janeth. Nagparang ti bangbangir a kallidna a pagaayatko unay.
“Lalaingenyo ngarud tapno addanto met Commerce a taga-Ammubuan.”
“Dika agdanag, Manong,” kinuna ni Jocelyn. “No sika ti umuna nga ECE iti bariotayo, dakami met ti umuna a Commerce.”
KANAYONEN a maamitankami iti kaadu ti job order. Ket pasig nga inum ti obraen dagiti kakaduami sakbay nga agreportkami iti opisina. Natured met latta ti pakinakemda ta awan met no kuan ti empleado a datnganmi malaksid iti guardia iti gate. Saan a parikut ti pangtoma ta agbayad dagiti kostumer iti sobra a waya a maiwatwat kadakuada no masapul a masuktan ti liniada. Libre ti umuna a lima ametro ngem mabayadanen dagiti sumarsaruno. Ngem iti report, awan ti napasamak a panagsobra iti linia.
“Maudi gayam daytoyen nga aldawyo iti field,” kinuna ni engr. De Leon idi un-unorenmin ti Caggay Road. Nakainumda manen. Kasda la nakirog nga udang!
“Wen, Manong,” insungbatko.
“Maysa lat’ kiddawenmi kadakayo,” kinunana. “Diyonto koma ipulpulong ti panagin-inummi. Laglagipenyo, siak ti maysa kadagiti manggrado kadakayo!”
Naawatanmi ti kayatna a sawen.
“Wen, Manong.”

KINAPATANGNAK ti guardia iti maysa a m,alem apanagawidko koman. Iti headend ti assignmentmi ken Lito ngem di simrek ta adda dateda ken Winnie, ti kaayan-ayatna nga Agricultural Engineering.
“Awan madlawmo kadagiti padayo nga OJTs?” sinaludsod ti guardia.
“Nga ania, Sir?”
“Manmano amakitak ida. Apay, didan sumsumrek?”
“Samman, sir. Siguro sabali ti naka-duty no sumrekda.”
“Wen ket ngata,” intungtung-edna.
Ngem sabali ti agam-ampayag iti panunotko. Itay ngamin dutdotek ti DTRko, naregreg dagiti dadduma a DTR. Ket nakitak nga inaldaw met a sumsumrek dagiti dakdakamaten ti guardia.
Nanam-ay ti trabahomi ken Lito iti headend. I-monitormi dagiti equipment no addada met laeng iti safe range. No dadduma, dakami ti sumungbat kadagiti tawag iti telepono a kaaduan nga ag-request iti kanta nga isagutda kadagiti patpatgenda. Dagitoy no kua ti I-computermi ken Lito.
Iti kaaddami ken Lito iti bunggoy dagiti reporter, kanayon a mapno ti boksitmi gapu iti adu nga awis. Pasaray adda pay yawidmi a pack lunch.

NALPASEN ti OJTmi. Ngem sakbay a maalami ti gradomi, kasaritanakami kano ti presidente ti RBC. Maysa-maysa.
“Congratulations, iho!” kinunana idi nadanon ti batangko. Addakami iti opisinana iti ngato. Adda met dagiti padak nga OJT iti studio. “Iti udina, nalpasmo met laengen ti OJTm.”
“Agyamanak met iti gundaway nga intedyo, Sir, tapno makapagpraktisak ditoy RBC,” kinunak.
“Sakbay a pirmaak ti gradoyo nga ited dagiti systems engineermi inton bigat, adda la koma kayatko nga ammuen kenka.”
“Ania dayta, Sir?”
“Awan kad’ napaliiwmo a madi a garaw dagiti empleado bayat ti pannakikadkaduam kadakuada? Kas pangarigan, dagiti line man.”
“Nasayaatda met, Sir. Naggagetda ngarud. Awan sayangenda nga oras.”
Nagtungtung-ed. “Saanda kadi met laeng nga agin-inum?”
Apagapaman a nailabegak. No ibagak ti agpayso, siak ti madaksan. Sigurado nga ungtan ti presidente dagiti systems engineer ken line man. No kasta, mabalin a maibaba ti gradok.
“Naikulengka, Iho… Pudno kad’ ti atapko?”
“W-Wen… Sir!” diakon naigawid ti dilak. Makaammod’tan! Ti napateg saanak nga agul-ulbod.
Nagtungtung-ed manen. “Segun pay iti record,” kinunana, “awan ti binayadan dagiti kostumer a sobra iti linia a naikapet kadakuada. Agpayso kadi a di lumbes iti lima a metro ti maipany iti maysa a balay no kasta nga agtarimaankayo?”
Napaangesak iti nauneg. “Iti matandaanak, Sir,” kinunak, “kadagiti dagup iti sinuktanmi ti liniada, talon sa laeng ti di limbes iti lima a metro. Dagiti dadduma, sobra. Ket bayadan daytoy dagiti kostumer.”
Nagutngtung-ed latta.
“Kinapudnona, Sir, pati connector, baybayadan no kua dagiti subscriber,” intuloyko.
“Agyamanak kadagiti impormasion nga impaaymo, Iho,” intapikna. “Agyamanak unay…”

“APAY nga imbagam ti kinapudno?” insidir ni Lito idi maammuanna ti amin.
“Ket no diak met ugali ti agsalsalawasaw!” inkalintegak.
“Addaak ditan. Ngem kasanon ti gradotayo? Ibaba la ketdi dagiti systems engineer!”
Diak nakatimek.
Nakapungtot met da Larry, Ruben ken Marco idi maammuanda ti impudnok iti presidente. Kas ken ni Lito, inlibakda dagiti napaliiwda.
Kabigatanna, alas tres iti malem, natipuntiponkami nga OJT iti studio. Alaenmi dagiti gradomi.
“Sapay la koma ta awan ti agsakit ti nakemna iti itedmi a grado kadakayo,” kinuna ni Engr. De Leon. “Amin dagitoy, nagna iti naiget a panangadal. Nagdalankayo amin kadagiti pannubok. Maysa laeng ti nakapasa kadagiti nasao apannubok. Ngem dina kayat a asawen a bagsak dagiti di nakapasa. Imbataymi met laeng iti performanceyo dagiti gradoyo. Ti adatna adda manglokloko kadakayo.”
Nagkikinnitakami.
“Adda ag-time out iti bigat ket inton dumteng ti ala una iti malem, ag-time inda. Ti dakes, dida met sumrek iti trabahoda. Saanen a rumbeng nga aginaganak pay. Ammoyon ti bagbagiyo. Ti laeng maibagami, dakayo ti nangbukel iti gradoyo.”
Naibunong dagiti gradomi. Idi lukibek ti gradok, anian a ragsakko. Pilado uno!
Ngem idi taliawek dagiti kakaduak, leppay ti abagada. Adda pay nangkunes iti gradona. Bagsakda?
“You deserve your grade,” intapik ni Engr. De Leon kaniak. Umis-isem. “Ti kinapudnom ti igammo nga agballigi iti masakbayan!”
Narahsakanak, aglalo idi malagipko ti sangkasao da tatang ken nanang: “Ti agsao iti pudno, isut’ napaypayso a tao!”
(Gibusna)

(Bannawag, Oktubre 29, 2001)

DAKLIS

ALAS SINGKO iti malem ti Sabado. Iti paraangan da Owen, makumikom dagiti bugador, kameng ti daklis, nga agbakbaknay ken agip-ipan iti buli iti gayadan ti iket. Adu ngamin ti napukaw a buli iti pannakaisagud ti iket iti tulos.
Treseda amin. Da Ama Pistong ken Ama Ikko dagiti kalakayan. Ni Manong Willy ti pannakapanguloda.
Uppat ti annak ni Manong Willy. Kolehion ti inauna. Marigatan a mangisakad iti panagbasada isu nga an-anusanna ti agtrabaho iti baybay.
Bokasional ti tinurpos idi ni Manong Willy idiay Tuguegarao. Insamirana pay ti nagsursuro iti depensa ket napadasanna ti nagkampeon iti torneo iti klaseda.
“Ayyapo, mano man ngatan ti mabagi?” inamad ni Ama Ikko bayat ti panagbaknayna.
Ti mabatayanda a kuarta ti kayat a sawen ni Ama Ikko. Kada malem ti Sabado a mabingay ti naglakuan iti ikan a nadaklisda iti makalawas.
“’Nia pay koma, ‘ya, Lilong, no di maregmeg,” insungbat ni Manong Roderick.
Maregmeg, kunada no bassit-usit.
“Kasano ket adu met ti gamrud,” imballaet ni Ama Pistong.
“Tada la mangirurumen, kunam, Lilong,” innayon ni Manong Orly. Gineppasna ti sagut iti gittayna ta nalpasen ti bakbaknayenna. Timmakder. Kimmita iti sabali pay a pisang ti iket.
“An’a nga’d ti nasiaat nga aramidentayo tapno sumardengdan?” kinuna ni angkel Charlie.
Ti dadduma a polis ditoy ilimi a Cabaybay ti pagsasaritaanda. Nalaingda nga agkikil. Ugalida ti pumasiar iti playa no kasta a kalinakna. Ammoda ngamin a sumalog dagiti bugador. No maitakdangen ti iket, dumawatdan iti pulotananda nga ikan, ken igatangda iti arak.
Saan a rigaten dagiti bugador ti agpadawatno tumulongda koma met nga agguyd iti daklis. Ngem ti makadakes, agbuybuyada lattan.
Napugsat ti panagpapatang dagiti bugador idi sumungad ni Owen nga igpilna ti sobre a naglaon iti kuarta. Maysamaysa ti immasideg kenkuana. Idi naalan dagiti bugador ti bagida, indalimanekdan ti iket ket nagaawiddan.
Nagbati ketdi da Manong Badol ken Angkel Turning. Napanda limmidok iti tianggi iti daya ti balay da Owen. Ngem di nagbayag, addan dagiti assawada a tumanawtaw a nangyawid kadakuada.
LUNES. Nasapa a simmalog dagiti bugador. Mamulong unasda kano. Nalibeg ngamin ti baybay.
“Maysa… dua… tallo!” inyiriag dagiti bugador a bulon ti panangiduronda iti barangay.
Pinagandar ni Manong Willy ti barangay idi addan iti mataptapliakan ti dalluyon. Nagpalia. Pinaminduana. Madi latta. Pinitlona. Nayat met laeng.
Induron dagiti bugador ti barangay agingga iti pagattumeng. Kalpasanna, simmalpadan ket insiwetdan ti nagpatnga.
Nagpaliiwda iti tengnga. Nabayag. Agsangpet metten dagiti makipagguyod. Pagam-ammuan, nagpadaya ti barangay. Intinnagda ni Manong Orly a manali iti pagburakan dagiti dalluyon. Sada met la nagpatnga a nagpalaud.
Sinabet dagiti makipagguyod ni Manong Orly. Tinulonganda daytoy. Iti laud, agguyguyod metten dagiti bugador. Mayat ti kankantada.
“Sige, bira!” inlaaw dagiti agguyguyod.
Idi asidegen ti pakawan, ti nagsilpuan ti naiwatwat a tali ken ti iket, nagpatngan da Manong Atong ken Manong Marwin. Mamuboda; para senias ‘diay tengnga tapno di agbangking ti bubo ket di maipattog ti linaonna.
Nakatangkayagen ti init idi maisang-at ti daklis. Bassit ti namngat iti iket ngem napno ti bubo. Dinarasda a binugguan dagiti ikan ket impanda iti saludan, dakkel a kuribot.
Nakapanawen dagiti nagkumpra idi sumungad dagiti nakamotorsikl. Dagiti polis! Limmidem ti rupa dagiti bugador. Addada manen, kinunada.
Pinayapayan ni Manong Willy ti kaanakanna, ni Rilo. Inyawatan ni Manong Willy daytoy iti sangagasut a pisos ken maysa kilo nga ikan.
Ammo lattan ni Rilo ti aramidenna. Mapanna ited dagitoy kadagiti sangsangpet.
“Daytoy laeng?” Makapungtot ti katayagan kadagiti polis nga aw-awagan dagiti bugador iti likudanna iti Kikil. “’Ka panayonan!”
Nagtartaray ni Rilo a nagsubli. Imbagana ken ni angkelna ti panagpanayon dagiti polis.
“’Nia metten!” Nangmesmes ni Manong Willy. Napataliaw dagiti nakipagguyod.
Dagus a pimmanaw dagiti polis idi yawat ni Rilo ti nayon ti naited kadakuada.
Walo kilo laengen ti naala ti daklis iti maikadua a pannakaiwayatna. Ngem naragsak latta dagiti bugador ta saanen a nagsubli dagiti polis a kas ugalida no dadduma. Naustengda ngatan, kinunada.
“Ay, makabannog met,” insanamtek ni Manong Badol. Inyiladna iti kadaratan.
“Di ngata pay, a, a naikkat ti hang-obermo,” inkantiaw ni Ama Pistong.
“Sammet, a, Lilong!”
Alas tresen iti malem idi tumakdang dagiti bugador. Nagderetsoda iti sirok ti maragawed iti abay ti balay da Owen. Sinangoda ti dua a kuatro kantos nga arak-nipa. Naniogan a yo ti pulotanda.
“Aglablabesdan!” inridis ni Manong Ninoy a dagiti polis ti kayatna a sawen. Intangguapna ti nabati nga arak iti basona.
“Yumantay sa idan iti kangatuan!” insingasing ni Manong Amboy.
“Saan a mabalin dayta, Barok,” insalpika ni Ama Pistong. “Malaksid a kaanakan ni mayor ni Kikil, kasinsin pay ni hepe. Panagkunayo, ipangagdatay’ ngata?”
“Awan ti kas mangpadas, a, Lilong. Amangan no di met ammo ni mayor,’ inkalintegan ni Angkel Charlie.
“Wen met ketdi, a,” inkanunong ti lakay.
Nasapa a nagpa-ili dagiti bugador iti kabigatnna tapno kapatangda ti mayor. Nagluganda iti trailer a pangiluglugananda iti motor ti barangay no kasta nga itakdangda.
Ngem leppay ti abagada a nagawid. Dida nadanon ti mayor. Adda kano inatendaranna a miting ‘diay kapitolio.

“SUMALOGTAYON?” sinaludsod ni Manong Willy kadagiti padana a bugador. Nakatugawda iti kadaratan a mangpalpaliiw iti baybay. Adda ti barangayda iti mataptapliakan ti dalluyon.
“Wenen, a,” inyanamong dagiti bugador. Timmakderda; pinampagda dagiti likudda a nadaratan.
“Sige ngarud, bareng makasalawtayo iti dyidyi.” Galunggong ti kayat a sawen ni Manong Willy.
Di pay naurnos dagiti naalada ngem addaytan dagiti polis. Inasitgan ni Manong Willy ida.
“Agpakpakaasikam’ koma, Sir. Dikam’ koma pay la mangted ita…”
“Ania?” uray la nagbullad ni Kikit.
“Makitayo met ti naala, Sir.” Intudi ni Manong Willy dagiti ikan iti saludan. “Nagbassitan.”
Adu koma ti naala ti daklis no dida napalusotan ti pangen a winayatanda. Nadursokanda ti nagwayat. Atiddog unay ti tali a naiwatwatda iti agsumbangir nga ungto ti daklis. Nagangayanna, di pay naipaigid ti pakawan, nakalusoten dagiti ikan.
“Saan a mabalin!” imper-ak ni Kikil.
“Ngem kasanokamin, Sir? Ti pamiliami?”
“Problemayo daytan!”
“Aglablabeskayon!” Saanen a nateppelan ni Manong Willy ti pungtotna.
“’Da reklamom?”
“Dakkel!” intebbag ni Manong Willy. Bekbekkelendakami kadaytoy nga ar-aramidenyo! Ti ammomi, dakayo ti tulbek ti kappia. Ngem dakay pay ti mangidurduron kadakami nga agrebelde!”
Immaribungbong dagiti bugador.
“Natangken ti sangim, a! Kitaek man…” Pinarusokan ni Kikil ni Manong Willy.
Naiparusisi daytoy. Inarayat dagiti bugador. Agragut a bumales ngem dida inibbatan. Pimmanaw dagiti polis nga awan naambingda. Agpupungtotda.
Maysa abigat, nagkukuyog manen dagiti bugador a nagpaili. Nadanonda ti mayor iti opisinana.
Imbinsabinsa dagiti bugador ti parikutda. Impulong pay ni Manong Willy ti napasamakna. Nagtungtung-ed ti mayor.
“Mangnamnamakayo itit ulongko,” kinunana.
Naragsak dagiti bugador a nagawid.
Tinungpal ni mayor ti karina, kinuna dagiti bugador ta nabayag bassit a di dimmap-aw dagiti polis iti baybay. Napalalo ti ragsakda.
“O, nakitayo, di husto ‘di kunak?” kinuna ni Angkel Charlie iti maysa a malem nga agiinumda.
“Sapay koma ta didan sunotan,” dawat ni Ama Ikko a nangpidut iti kilawen a munamon.
Pinayapayan ni Manong Willy ni Rilo nga agay-ayam iti pul iti sirok ti kaimito iti dayaenda.
“Baonendaka man bassit. Igatangannakam man iti tali idiay ili,” kinuna ni Manong Willy idi makaasideg ni Rilo.
“Siut, Angkel!” Alisto ni Rilo ta surokan latta no kua ni angkelna ti igatangna tapno pagmeriendana. Sanglay ti akinkukua. Isu laeng ti aglako kadagiti ramit a pagkalap ditoy.
Idi makagatang ni rilo iti tali, tinurongna ti karinderia iti abngir ti kalsada. Nagorder itipansit ken Coke.
Nadlawna dagiti lallaki nga agiinum iti lamisaan iti sangona. “Dandanim berdeym. ‘Nia ti handa?” Nangngegna a kinuna ti kakullapitan.
“Wen nga agpayso! ‘Ton maminsan nga aldawen,” insarurong ti maysa.
“Ania ngamin ti kayatyo a pulotan?” sinaludsod ni Kikil.
“’Tay koma tinuno nga ikan,” kinuna ti kabussotan.
“Pangalaantay met ngay?” intangad ni Kikil ti basona. “Puro nalaes ti lakoda iti puesto.”
“Ket balik sa dati akunada, a!” singasing ti kullapit. Pinayapayanna ti tindera. Inseniasna ti dua pay a beer.
“Ket no binallaagannatayon ni angkel.” Ti mayor ti kayatna a sawen.
“Total, awan ‘suna. Nagpa-America met!”
“Wen, ania! ‘Tayt nga’d diay baybay no bigat!”
Binayadan a dagus ni Rilo ti inorderna sa nagdardaras a pimmanaw. Nadanonna dagiti bugador nga agiinum pay laeng iti sirok ti maragawed. Imbagana ti nangegna.
“Kasta gayam, a!” kinuna ni Manong Willy. Nabagas ti panangmatmatna kadagiti kaduana.

BIGAT. Nanglangeb ti tangatang. Ngem simmalog latta dagiti bugador ken adu a makipagguyod.
Adu ti naala ti daklis idi maitakdang. Naisaludanen dagiti ikan idi sumungad dagiti polis. Saanda a nagmotor. Nakadyipda. Imparkingda ti luganda iti lipit iti pantok nga agarup dua gasut a metro iti yan dagiti bugador. Nalinged ditoy gapu kadagiti nayintar a madre de cacao.
Simmalog dagiti polis iti yan dagiti bugador. Agpaparang ti kalibre .45 iti siketda. Limada. Saan nga inkaskaso ida dagiti bugador. Nakapungtot ni Kikil.
“Apay a didakami kaskaso, ha?” Sinango ni Kikil ni Manong Willy.
Inabay ni Manong Atong ni Manong Willy. Immaribungbong ti dadduma a bugador. Nagpapantok met da Manong Orly ken Manong Samuel.
“’La, mangtedkayon ta inkamin!”
“Awan ti maitedmi, Sir,” napigket ti ikikita ni Manong Willy ken ni Kikil.
“Ania? ‘Takam man la nga umayen?”
“Talaga met nga awan, Sir.”
“No nagadu ti naalayo? Kayatmo a nayonak ti nalak-ammo?”
“Padasenyo, a, Sir,” inkarit ni Manong Willy.
“Talaga a natangken ti sangim, a…” Dinanogen ni Kikil ni Manong Willy.
Ngem kasla kimat a sinippaw ni Manong Willy ti punguapunguan ni Kikil. Tiniritirna sana pinasubsoban. Inagaw met ni Manong Atong ti kalibre .45 iti siket daytoy.
Umarayat koma dagiti kadua ni Kikil ngem kasla nagtutulag dagiti nakipagguyod ta nagaambonandan dagitoy. Inagawda pay dagiti armasda sada impuruak iti barangay. Awan naaramidan dagiti polis. Nagtatarayda a nagpapantok.
Kinamakam ida ni Kikil. Simmurot dagiti bugador ken dagiti nakipagguyod.
Pinagandar a dagus dagiti polis ti luganda. Ngem madi. Nakigtotda ta adu ti napugsat a barut iti yan ti manibela.
“Plat amin ti pilid!” inlaaw pay ti kakullapitan.
Pinalawlawan ida dagiti bugador ken dagiti nakipagguyod. Rumrumsik dagiti matada. –Gibusna (jmp)

(Umuna a sarita ni Teody nga impablaak ti Bannawag. Adda pay laeng ti autor idi iti maikadua a tukad ti kolehio 'diay Cagayan State University, Carig, Tuguegarao, City. Maysa daytoy kadagiti sarita a linaon ti notebookna idi agbasbasa pay laeng iti haiskul 'diay Ballesteros National High School nga ilina. Sa la naikkan iti gundaway a nangedit idi addan iti kolehio nambaranna a nangipeksaanna ti riknana a dina maibaga kadagiti sabong iti aglawlawna.)
(Bannawag, Nobiembre 24, 1997)

NAKATUROG A MANTEKA

“ITONG!” nanakraad ti bulong ti ridaw ti siled nga induron ni Ama Fabian. “Agriingkan!” Nagbannikes iti abay ti katre ti barona.
Kasla maaw-awanan ni Itong a bimmangon. Ania met ni tatangen, ‘ya! inngayemngemna. Kasam-it pay laeng ti turog ket. Kaimas pay ti panagdeytmi ken ni Cass… hell!
“Apay, ‘ya, Tatang?” nagkiremkirem ket inkanayonnan nga indalimanek dagiti nagdulpet payen nga ules ken punganna. “Mangriribukkayo iti turog!”
“Naglaingkan, Don Itong!” impasgar ni tatangna. “Nalipatamon, ‘ya, nga umaynaka dagasen ni Dex?”
“Ta apay koma?”
“Ket no nagtulaganyo idi kalman nga inkay’ agtako ita! Nagadu a maal-ala dagiti kabaddungalanyo. Manguartada a dina oras!”
Wen, agpayso, adda nagsaritaanda ken ni Kumparena a Dex idi kalman. Ngem awan man ita ti gaganaygayanna. Gapu ngata iti pannakasinga ti pannakideytna ken ni Cass?
Nagdiretso iti pagsarban ket nagmulumog. Ikanayonna koman ti mapan iti banio tapno bumuyat ngem isu met a sumungad ni Dex. Baklay daytoyen ti takona.
“Ne, dika met pay nakasagana, Kumpad?” indillaw ti kumparena idi makatadog daytoy iti paraanganda. “Aldawen, ne. Dita maabotan ti kinaugotna, a, no…”
“’Munaka lattan, Pari,” napikaran. Dayta la unay makarkarintar ti kagurana. “Sumarunoakto lattan.”
“Sige ngarud, Pari, ta bareng makaadu da tao. Kuarta daytan!”
“Apay a dika kimmuyog?” inamad kenkuana ni Ama Fabian idi makalikud ti kumparena.
“Kumammetak pay, a, Tatang,” inngayemngemna. “Alangan met nga awan ap-ap ti tian a mapan aguper ‘diay baybay?”
Saanen a nagtagtagari ti lakay. Innalana ti arado ket napannan sinakayan ni Jarsi, ti nuangda a puted ti ipusna gapu iti panangtagbat ti maysa a kabarangayanda a naarab ti mulana. Nalipatan ni Itong a napan kinita ket nagalburoto. Pinugsatna ti talina iti bisinna.
Apaman a nalpas a nangan, simro ti sakitna a pambaritis ket saannan a pinatuloy ti napan nagtako. Innalana ketdi ni Dalusapi iti kulongan daytoy ket isun ti inap-aprosanna kalpasan a napakanna daytoy.
“Ala, agpapigsaka ta mangabakkanto no ilabanka,” kunam no adda nakemna a kinasarsaritana ti manokna. “No mangabakka, igatangankanto iti naimas a kanem.” Nga uray nakamulagatto met laeng nga innapuy ti ipakpakanna.
Agalas diesen idi mapanunotna nga idisso ni Dalusapi ket napanen iti kantina iti tengnga ti purok. Nadanonanna dita dagiti padana a bumibingo.
Intugawna metten ket inimasna ti nagay-ayam. Ngem maibusen ti naibolsana, dina pay napadasan ti nagbingo.
Malas, inngayemngem ti unegna. Ninto met, Amang, ta binigbigatnak a binubuisit! Hmp!
Aldaw. Nabambannog ni Ama Fabian a simmangpet. Nakaisem pay a nakakita iti naipasanggir a tako ni Itong iti sirok ti tsiko iti sikigan ti kosinada. No kasta, addan ti anakna a napan nagtako. Nakaluto met ngatan ket dayta laengen mangan ti obrana. Nasayaat met no kasta, naisipna.
Ngem nalpay ti abagana idi maluktanna ti kaldero. Sangakutsara laeng nga innapuy ti linaonna. No kasta, saan pay a nagluto ni Itong! Ti sobrana itay bigat ti nabati. Nakawara pay dagiti nanganan ti barona.
Ania metten, inngayemngem ni Ama Fabian. Kaanonto, Apo, nga agbalbaliw ti anakko? naitangadna.
Kapilitan a namisok. Pagungtannanto man ti anakna. Napnapananna ngata? Napanna inlako dagiti natakona a gakka ken ni Immang a tindera ‘diay ili?
Nasayaat met no kasta, nakunana met laeng.
Al-alay-ayannan ti innapuy idi sumungad ti anakna. Kasla narba a kasuoran ti langa daytoy. Iti diar daytoy, ammona lattan a sabali ti naturong ti barona. Ti pay laeng suotna a naturog ti pagan-anayna. Ket saan a nabbasa wenno daratdarat la koma. Saan ngarud a ngtako!
“Naggapuam?” immulagatna iti barona.
“Dita man kantina, ‘Tang,” natamnay a sungbat ni Itong. “’Panak man nagpalabas ti oras!”
“Ania?” immulagat ti lakay. “Naglaingkan! Kunak man no napanka nagtako? Dayta ketdin nakisugal ti inunam!” Ammona lattan nga awan sabali a ranta ti barona iti kantina no di ti makibingo kadagiti kalugaranda. Dita ngamin ti paksol dagiti aggagatel ti ramayna nga agkulogkulog.
“Ania koma ti dakesna, ‘Tang?” insumra ni Itong. “No mangabakak, di nasayaat ta adda igatangko iti kalduenta!”
“Laglag! Barusngi la nga agpayso ti panagrasrasonmo!”
“Sumardengkayo kadin, ‘Tang, ket, ne, mabisinakon. Aggaokayo ketdin ta mangantan!”
“Dika inlak-am!”
Iti siudot ni Itong, innalana ti iduldulinna a nakamulagat a beinte iti kuartona ket nagsubli iti kantina. Idi agsubli, addan iggemna a kornbip. Nalpas metten ni Ama Fabian a nangan. Aging-ingat iti sirok ti tsiko a nasangpetan ni Itong.
“Innawamto ti panganam,” impakamakam ti lakay idi sumreken iti kosina.
Dakayton, a! indayamudomna.

AGSAPA. Masiudot manen ni Ama Fabian ta di pay nakariing ni Itong idinto ta simmiripen ti init. Apaman a nakakammet, innalana ti radio ket sinubuanna iti kaltrids. Impigsana iti uray la idi umaweng ti paboritona a samiweng.
Ay, sadut, bumangonkan/ Kitaem man ti aglawlaw/ Siksika lat’ nakaiddan/ Ay, nakakumotka pay la’ng…
Iti siledna, masiudot ni Itong a bimmangon iti pannakakurikor ti lapayagna. Ammona lattan nga isu ti pangpangngegan ni tatangna. Dinarasna nga indalimanek ti nagiddaanna sa nagdiretsuanna nga iniddep ti radio.
“Apay nga iniddepmo, Langgong, ket agdengdengngegak?” inkusilap kenkuana ni Ama Fabian.
“Ti la dengdenggenyo! Ammok, a… siak ti pangpangngeganyo!” immisuotna. “Mangriribukkayo iti ridep!”
“Wen, a, Don Itong!” inngernger ni Ama Fabian. “’Sinoka koma a mamagbaga kaniak? Di ket dayta bagim ti adalam! No kastam laeng, puotem ti kunak, agrakayaka nga ang-ang!”
Tapno saanen a lumanlan ti saritaan, pinanawanen ni Itong ni Ama Fabian. Nagdiretso iti kosina ket linuktanna ti kaldero. Ngem ad-addan a narubroban ti siudotna idi makitana ti linaon daytoy. No palausen ti manarita, awan pay sangagemgem ti innapuy!
“’Tang!” inlaawna. “Aniakay’ metten! Dikay’ pay nangibati iti makan!”
“Agyamanka ketdi ta adda pay ittip nga imbatik!” imbales ketdi ni Ama Fabian a nanglukat manen iti radio. “Aglutoka iti kanem no di agkanay dayta!”
No ket bimmangonkan/ Itarayamon ‘ta nagiddaam/ Ayatmo la a makadanonkan/ Iti dulang nga inka panganan…
Kapilitan a nangisaang nupay makurkurikoran latta dagiti lapayagna iti samiweng a dengdenggen ti amana. Ad-adda a rimsik ti siudotna idi di sumged dagiti kayo. Medio naatada pay laeng. Nakaas-asuken iti kosina iti kapupuyotna.
“Hmp!” immesmesna. “Awan ti nagango a kayotayo, ‘Tang?” inamadna iti amana idi tumadog daytoy iti kosina.
“Awan, a, ta dimo met ammo ti mangayo wenno agbalsig la koma. Nagadu dagiti nagupong a nagdadakkelan a kayo dita kamarin. ‘Su nga anusam dayta naata!” Nagsubli daytoy iti salas ket iniddepnan ti radio ta nalpasen ti samiweng a dengdenggenna. Rimmuaren a mapan iti bangkag.
Gapu ta di met laengen makapadarang, kapilitan nga innala ni Itong ti wasay ket napan nangbagkat iti sangagupong a kayo iti kamarin sa sinigsigitna daytoy. Aggarudugoden ti tianna idi makaluto. Nangtaray iti tallo nga itlog ti mangukop a manok ti amana ket daytoyen ti inkamakamna a linuto.

DOMINGO. Nasapa a nagsukat ni Itong. Mapan makimisa tapno saan a sangkaibaga ti amana a bin-ig a kalokuan ti adda iti biagna.
Napamulagat pay ni Ama Fabian idi makita daytoy a suotna ti kakaisuna a maong a pantalonna nga inasmanganna iti puraw a t-shirt.
“Papanam?” inamad ti lakay.
Imbagana.
“Nasayaat met ta bareng agbalbaliwkan ket malunagen ti nakaturog a manteka a kanayon nga imetmo!”
“Tatang met…” kasla agpauyo nga ubing. “’Wan pay nasayaat nga inaramidko...”
“Ket adda koma ngarud?”
Saanen a simmungbat iti suronna. Ngumayengmgem a nagturong iti haywey. Inamparana a dagus ti simmungad a traysikel ket nagpaitulod iti simbaan.
Bumabbaban iti traysikel idi masulek ti imatangna iti dumdumsaag a babai iti traysikel a sinarunoda. Ni kadin Sol dayta? nasaludsodna iti bagina. Ngem imposible! Saan met a pananguyaw, kunana, ngem kasla kakalkali a kamotit idi agkaadalankami dita Ballesteros National High School! Sursuronenmi pay ngarud idi iti Ading Moti a pangyababaan iti kamotit. Ngem apay a kasla met naukisan a bawang itan?
“Manong Itong, ti suplim, ne,” kinuna ti drayber a ni Teody ngem dinan inkaskaso. Sinarunona ti babai.
“Galante ita ni Manong Itong ita, a!” kasla di mamati ni Teody.
Kasano ket naruamen dagiti agpadaya a traysikel iti kinakuripotna. Paruarenna uray salapi a suplina.
“Miss, agurayka!” kinamakamna ti impatona a ni Sol.
Nagsardeng met ti babai. “Raquelito?” nagkuretret ti muging daytoy idi makitana ni Itong.
“Sol?”
“Wen. Komustakan?”
“Daytoy… rigat la ti adda a kagubgubal. Sika ngay?”
Nagtarusda iti maysa a restaurant iti puseg ti ili kalpasan ti misa. Naammuanna ni Itong a kabakbakasion ni Sol a naggapu iti ballasiw-taaw. Iti Lebanon!
“Diak koma pay kayat ti agawid ta awan met la ti trabaho ditoy ngem ania ngarud ket karadkad met ti nakataya sadiay!” kinuna ni Sol.
Dua a lomi ken sopdrink ti pagsangsanguanda. Ni kano Sol ti makaammo iti bayad. Nakayaman pay iti nalimed ta kinaagpaysona ti laeng pagpletena ti naibolsana. Nalipatanna ti sigsiglotanna a sangagasut iti pandag dagiti badona.
Nakababain a ni Sol ti agbayad ngem ad-adda a nakababain no ipettengna nga isu idinto ta awan met kuartana. Nalaka, ‘ya, ti maibabain! Dina la kayat ti aginnaw.
“Naimbag ta awan inyawidmo a kameng ti Isbola,” inyangawna.
“Awan latta ti nagbaliwam,” nagbukar ti apagbingngi nga isem ni Sol. “Sika pay laeng daydi klasmeytko!”
“Wenno addan Lebanese nga imbatim sadiay ket agur-uray laengen a sumardeng ti riribuk sanakanto umay alaen ket agnaedkayon sadiay?”
“Itongka, a! Adda kadi met mayat iti kakalkali a kamotit? Ken pagan-anok koma ti diak kadaraan?”
Nganngani naipdokan kadayta a kinuna ni Sol. Malagipna pay la gayam daytoy dagidi inar-aramidmi nga agbabarkada, inkallatik ti panunotna.
“Pakawanennak koma, Sol…”
“’Niaka ketdin, ‘ya… Simmurotak pay la koma ngarud kenka ditoy no adda gurak kenka?”
Kasla nagkanta ti barukong ni Itong kadayta a nangngegna. Ket dina napuotan ti nagarapaap a kampay idi addada ken Sol nga agdedeyt iti baybay. Buybuyaenda ti ileleggak ti init ken ti naumbi a panagbangon dagiti allon a mangdildilpat iti kadaratan. Nga inton maumada, magnada a dapandapan a mangunor iti kadaratan idinto nga iggemna ti dakulap ni Sol. Sadanto agtugaw a saklotna ti balasang. Anian!
Ngem natukay ti panagar-arapaapna idi kidagen ti suli ti panunotna. Kayatnaka ngarud ni Sol, Lusngi, ket awan met pangbiagmo kenkuana? Tarimaanem pay ti biagmo sakbay a lemmesem ti bagim iti arapaap!
Nabainan ket kasla intayab ti angin ti marikriknana itay a duayya.
“Manon ngay ti putotmo?” pagammuan ta sinaludsod ni Sol.
“A-awan pay, Sol,” insungbatna idinto a sinusopna ti nabatbati a sopdrinkna. “Awan ti nailaw-an kadatao…”
“Diak mamati. Numero unoka nga armendo idi agbasbasatayo…”
“Dayta ti pudno, Sol…”
Dina ammo no namati ni Sol kadayta a kinunana. Ngem nasiputanna ketdi ti bangbangir nga isem daytoy. Immanayen dayta a ragsakna uray idi addan iti balayda. Kasla makitkitana pay laeng ti naamo a rupa ni Sol.

NASAPA a bimmangon ni Itong iti kabigatanna. Nagluto iti pamigatda nga agama. Idi malpas, pinakanna dagiti dingoda sa sinapana ti nagdigos.
Pinatokarna ti samiweng a pagaayat ni tatangna apaman a nakapelles.
…Saan a palso ‘toy paliiwko/ No asino pay ti sadut a tao/ Saan a mapnek sangabandehado/ agbirok pay naimas nga idasarmo!
Oy, sadut, agriingkan/ Dakes kan’ no dika agbalaw/ Yurnosmo ta masakbayam/ Ta lumakaykan a rutayrutay…
Iti kuartona, napabaringkuas ni Ama Fabian iti pannakaitubong iti lapayagna ti Sadut nga ipatpatayab ti radioda. Nasdaaw. Ni kadi Itong ti nagpatokar? simmeksek iti panunotna. Himala!
Ngem kasla naipas ti nakemna idi maisipna nga isu ti pangpangngegan ti barona. Nagalasen! inngayemngemna. Agibalbales?
Awanen ti nasayaat nga aramid daytoy, intanabutobna.
Ngem kasla nabainan ti riknana idi makatadog iti kosina. Nakaluton ti barona.
Ania ngata ti nakankan ti ‘kidiables nga ubing? minulmulmolan ti mugingna.
Nagsangoda nga agama. Prito a tilapia ken salad a bulong kamotit ti sidada.
“Adu pay ti diyo naarado, ‘Tang?” inamad ni Itong kenkuana. Ti pagmulaanda iti utong ken kamotit ti kayat a sawen daytoy.
“Aguyaoy ti dila ni Jarsi no pilitem a leppsen iti agmalem,” insungbatna.
“Ditoykayon balay ta siak ti mangituloy, ‘Tang. Aginanakayo tapno dikayto ket agsakit,” insubo ni Itong ti maudi a kammetna ket nagdiretson a nagammusay. “Agpapigsakay’ ketdin ket ngannganikayon agsala iti Sisid Marino!”
Tinurong daytoy ni Jarsi a nakaparnged iti sirok ti kaimito iti lauden ti balayda. Impakanna ti arado nga adda iti asideg ket inturongnan ti nuangda iti bangkag.
Kasla di pay la mamati ni Ama Fabian iti nakitana nga inaramid ti anakna. Ania ngata, ‘ya, nga agpayso ti naknakan ti laglag? kinunkunana iti nakemna.
Naginnaw apaman a nalpas. Idi makaidalimanek, innalana ti bunengna ket namrayanna a pinuted dagiti sanga ti kakawati nga inyawidna idi kalman. Isu met a lumabas ni Dex a nakabaklay iti tako.
“Ni Itong, Tata?” inamad daytoy.
“Napan nagarado, Barok,” insungbatna. “Apay, adda manen patanganyo a dagasem ita?”
“Awan met ketdi, Tata.”
“Pasensiakan, Barok, ta nasapa a rimmuar.”
“Kasla nagbaliw ti angin ita, a, Tata?”
“Dayta ngarud ti pakasdaawak, Barok! Diak ammo no ania ti simsimrek iti panunotna ta kayatna metten nga iggaman ti witiwit kalpasan ti nabayag a panag-Asanal Bulkayana.”
“Di kad’ nasayaat, Tata, tapno dikay marigatanen a mangbagbaga kenkuana. Kasta metten nga adda katulonganyo iti bangkag.”
“Sapay la koma, Barok, ta agnanayonen ti panangtaluntonna iti naimbag a dana.”

SARDAM. Insuot ni Itong ti kagatgatangna a pantalon ken t-shirt. Sinirigna pay naminsan ti pakabuklanna iti sarming sakbay a rimmuar iti kuartona.
Nakigtot pay ni Ama Fabian a nakakita kenkuana idi agpakada daytoy. Nadanonna ti lakay nga agbasbasa iti Bannawag. Ti paboritona a nobela a Tisoy ti palpalabsanna. Nasiimanna pay nga agrungrungiit ti amana. Adda man ngatan nabasana a nakakikian ti riknana, kinunana iti nakemna.
“Papanam? Ulitem man ket kasla sabalin sa ti nangngegko…”
“Innak pasiaren ‘tay sabong ti biagko, ‘Tang. Agsaganakayo ta iti mabiit, mawagwagen dagita ur-uratmo!”
“Lusngi, adda ngarud ita mangayat kenka? Kinesset la ngaruden ti init ti kudilmo, awan pay maipagpannakkelmo nga adal. Ta ania ngarud, ‘ya, ket kinaykayatmo met ti nagballog idi pagadalendaka kadaydi inam!”
“Ania ket ni Pader Diren, ‘ya, ta awan bilibna iti kakaisuna a saringitna! Idi, kunayo nga awan mangayat kaniak ta kaslaak la nakaturog a manteka. Ita ta nagbalbaliwakon, ti man metten kinatayengteng ti kudilko ken kaawan adalko ti nakitayo! Ngem daytoy ti maibagak, ‘Tang… uray awan adal ti maysa a tao, saan a lapped dayta iti irarang-ayna. Agpursige la ketdi, papananna ngay no di aglupos?”
Balud pay laeng ti dila ni Ama Fabian uray idi makaulogen ti anakna. Nakaalaanna dagita nga ibagbagana? nupay masmasdaaw pay laeng intuloyna lattan a binasa ti naputed itay a pagrungrungiitanna. Urayna la nasipat ti mugingna idi simnek iti panunotna ti agbibiag a bida iti basbasaenna. Namak payen no kas iti bida nga agbabaket? Pordios! Yad-adayom, Apo. Didanto pay ketdin ibaga nga inyalaannak ti anakko iti asawak?

AGBAMBAMBAN ni Ama Fabian kadayta a malem idi mapasungadanna ti anakna nga adda kakuyog daytoy a babai. Nupay adayoda pay laeng, masinunuona a di met maudi daytoy iti langa. Ken saan a baket. Yaman pay, Apo, naitanamitimna. Daytoy ngatan ti ibagbaga ti anakna a sabong iti biagna?
Inurayna dagiti dua.
Ket pudno ti atapna. Inyam-ammo ti barona ti kaduana a nobiana. Sol kan’ ti naganna.
Nadayaw a kasarsarita ni Sol, dayta ti nadlawna. Napintas. Bagayna la unay ti pagat-abaga a buokna iti kimmampuso a rupana. Nalinis ti kudilna ken pangusipeten dagiti matana. Naingpis dagiti bibigna a kasla agar-arimasa a kanayon iti dungngo.
Dina la ket ngarud nagawidan ti bagina a nanglagip kadaydi nagawan. Langitna idi no makitana daytoy. Kasla man makitkitana ita iti manmanugangenna ti ladawan daydi Baket Idang.
Ngem nagapon ti duadua iti panunotna. Ammo ngata daytoy a Sol ti agluto ken aglaba? Panagkitana ket saan a pulos a marugrugitan dagiti dakulapna. Naglilinisda! Kas ngata kadaydi nagawan nga ammona ti aggamulo iti pitak? Ta ania koma ngarud ti pangrugiandanto nga agassawa no di ti agtalon? Awan met ngarud kinabaknang a maisagutko no di ti sangkailgat a talon!
Kasano ngata a napagwen ti laglag? nagapon iti panunotna a ti barona ti kayatna a sawen. Ginayumana?
“’Basang, ania ngay ti nangayatam iti anakko?” inamadna idi agangay. Insardengna ti intuloyna itay nga ar-aramidenna ket sinangona dagiti dua a nakatugawen iti balitang iti sikiganna a pagturturogan ti barona no kasta a leppas-pangngaldaw. “Awan met panggedanna. Ken maysa, numero uno a sa…”
“Tatang,” dagus nga inatipa ti barona. Amken siguro daytoy a makaisawang iti pakaupayan ti ay-ayatenna. “’Kay man ket mangburas iti bunga ti mulak a mangga dita likud ta kanentayo.”
Bunga ti manggak? inrebolusion ti panunotna. Kaano pay a nagbalin a mula ti barona ti hybrid a mangga dita likud? Ket no pinagatangna idi dayta a palakay iti kaanakanna a mangmangged idiay kabisera! Sa ita, bigbigen ti barona?
Ah, ammokon, naisipna met laeng. Agpasikat ti langgong. Ngem pay man…
“Kaano nga immulam ti mangga a…” Ngem dina manen naituloy ti ibagana koma ta dinaras ni Itong a kinallabay. Marabettak met ti isem ni Sol.
“’La ketdin, a, Tatang,” inyumbi daytoy. “Didak kadin pabainan iti sango ni Sol,” inyarasaasna.
Awan naaramidanna. Tinurongna ti sibbol a naipasanggir iti balayda ket napanen iti likud.
Naimas ti pangngaldawda. Kinemmeg ni Itong ti manador a manokda ket daytoyen ti nginurungorna. Makapungtot itay ti riknana ta kakaisuna a manadorda ngem awan ti naaramidanna.
“Adu dagiti manador ti kaarruba, ‘Tang,” kinuna ti barona. “Ta sukatakto met laeng apaman a makakallaysakami ken ni Sol!”
Naalay-ayan met laeng ti riknana idi maangotna ti ayamuom ti lutlutuen ti barona a tinola. Yaman pay, Apo, ta nasunotanna manen ti agluto, naitanamitimna laengen. Ni Sol ti nangtulong kenkuana. Nakitana a di maalumiim daytoy a nangdalus kadagiti bagis. No kasta, saan a namikki ti manmanugangenna!
Nalpasda a nangngaldaw. Intulod a dagus ni Itong ni Sol idi makapalpada. Pinadaananna ti barona iti balitang. Agalas kuatron idi makasangpet daytoy. Nagdiretso ni Itong iti balay kalpasan a nakapagdaydayaw kenkuana. Sinurotna.
“Agpudnoka man, Itong!” kinunana. “Kasano ngay a napagtinnagmo ti ala-Diosa iti kinapintas?”
“’Nia ket ni tatangen, ‘ya, ta awan latta ti bilibna. Siempre, a, ket babaen ti kinapudnok a nagdaton kenkuana. Kadagitoy a panawen, saanen a nasken ti kinaguapo...”
“Ay, diak kayat dayta a sarsaritaem! Dimo kuna nga innalam iti santong paspasan a kunada? Dimo ibabain ti pamiliatayo, langgong!”
“Saan, ‘Tang. Pudno ti ibagbagak. Impudnok ken ni Sol ti nagbalin a kabibiagko sipud nagbalinak a parikutyo. Awan inlimedko kenkuana. Uray ti kunayo a kina-mantekak!”
Napamulagat iti dakkel. Naitured ni Itong nga imbaga dagiti negatibo a galadna?
Ket dinayawna iti nalimed daytoy.
Sabagay, nakunana pay iti nakemna. Dakkelen ti nagbaliwan ti barona. Saanen a kas idi a pagparikutanna daytoy. Dadakkelen dagiti mulana a nateng kasta met dagiti tarakenna a dinguen.
“Ta agsukatak pay, ‘Tang,” impakada ni Itong ket nagturongen iti siledna.
Iti ragsak ni Ama Fabian, innalana ti radio ket pinatokarna ti paboritona unay a samiweng. Iti udina, agiwaras met laengen ti barona iti bin-i a mangituloy iti bangkag a pundarda nga agassawa.
…Oy, sadut, adda pay namnamam/ No la ketdi aggunaykan/ Watwatemon dayta takiagmo/ unnatemon ‘ta ur-uratmo…
(Gibusna)

TIMEK TI DARA

“ANAKKO… Anakko… Anakko…” inyebkasmo bayat ti panangmatmatmatmo iti ladawan ni Rilo idi buniag daytoy. Dumges ta dumges lattan ti barukongmo. Kastoy a kanayon ti riknam tunggal matmatam ti ladawan. Naragsakkayo ken ni Nana Pinang a nakaubba iti maladaga. Naruay dagiti arapaap a binukelyo nga agassawa para iti ubing.
Dimo nasarkedan ti riknam ket nagarubos ti nabuslon a lua kadagiti matam. Agkupit payen ti barukongmo. No dimo la ngata pampanunoten ti kinaagmaymaysam nga agbibiag, nalabit nga impanmon gapu iti liday nga umuk-ukuok kenka tunggal seknannaka ti lagip. Ngem patpatibkerem ti riknam. Adu pay dagiti burburtia iti biagmo a kayatmo a masungbatan sakbay man la nga ipulangmo ti binulodmo a biag.
Apaman a pinanawannaka ti asawam, kabigatan daydi pabuniag, kasla nagtupak ti langit kenka iti panagriknam. Awan ti aldaw a dimo inyik-ikkis ti panagsublida iti intalawna nga anakyo.
Sipud idin, kinaykayatmon ti agmaymaysa. Nagaramidka iti kalkalapawmo iti bangkag nga inted kenka dagiti dadakkelmo.
Indennesmo ti ladawan iti barukongmo. Kailiwmo la unayen a makita dagiti agina. Sadino ti yanyo? impukkaw ti panunotmo.
Nagtugmok ti dalanyo ken ni Nana Pinang idi nagtrabahoka iti Abundance Commercial. Para lako daytoy iti groseria idinto a sika ti drayber ti bagon nga agideliber iti kabangibang a probinsia kas iti Kalinga-Apayao (nagsina itan). Narikut pay la idi ti dalan.
Iti pannakasiraymo ken ni Nana Pinang, saanmon a sinardengan agingga a napasungbatmo iti nasam-it a “wen.”
Malagipmo ita daydi a kallaysa. Nupay makuna a nanumo laeng, daydi ngatan ti karagsakan a paset ti biagmo. Timmabuno amin a kabagianyo. Kadakayo nga agkakasinsin, sika la idin ti di naasawaan. Beinte otsom idi indatagmo iti altar ti Iglesia Filipina Independiente iti iliyo ni Nana Pinang .
“Pardasam ti agsukat, Barok,” panangdagdag kenka daydi Baket Canuta a kasinsin ni Baket Tokiang a nanangmo. “Dika agginadginad tapno dikanto maunaan iti simbaan!”
“Ta apay, Anti?”
“Ay, madi, a, Barok!” impugtit ti baket ti ammalna a tabako. “Kanayonkanto lattan a maud-udi iti pagtaengan.”
“’Du la amin!” impolosopom.
“’Kidiantreka nga ubing!” inkusilap kenka ni Baket Ampay a kabsat ni nanangmo.
“Patpatienyo dagita!” inrasonmo. “Apay ngay ni Kario dita daya? Idi isu ti mangasawa, dua orasna a nagur-uray iti simbaan. Ngem kitaenyo, kanayon a kilkagan ni Loida a baketna! Awan met maaramidanna!”
“Daytanto ket Loida ti kunam!” immirugrog ni Baket Canuta. “Ket no atiwna pay ti agpasikal a baka iti kinasubirbiadana.”
“Immala kadaydi Ma’am Castro nga inana,” inyipus ni Lakay Piring nga ulitegmo. “Nakaadal nga agpayso ngem awan met sursurona! Nagngato ti timidna no magna dita kalsada. Kasla asino metten a pulana! Di koma nga isu ti pakataktakan ti kararuana, Apo,” intangadna.
“Ne, sabalin ti nagturturongan ti saritaan,” inyisem ni Lakay Andro nga amam. “Barok,” kinitanaka, “dika agpilpilosopo. Awan mapukawmo no surotem dagiti kannawidan a nariingam…”
“Kitaem, a, Barok,” insampitaw ni Lakay Igil nga adda a nakatan-aw iti tawa. Isu ti master cook. Nakalengnges iti marka-demonio. Ngem uray no ammona ti uminom, dina ipalubos a mabartekanna ti lutlutuenna. Sana la kayat nga aginom dagiti kaduana no malpasdan ti obrada. “Nakaul-ulep idi malem-kalman. Partaanna nga itinnagna la ketdi ti bayakabak. Ngem aniat’ napasamak?”
“Dina sinibugan ti bisperas, Angkel,” kinunam.
“Ket ammom kadi no apay?”
Nagngilangilka laeng.
“Gapu ta inlibasko nga imbandera ti badom iti likud ti balay. No saan, aysus, sigurado a natuduan ti bisperas, Kaanakan!” Intangadna ti iggemna ket uray la nanalduok idi ibabana.
“Addan ti lugan!” naipukkaw.
Sinirigmo pay naminsan ti pakabuklam iti sarming. Idi mapnekkan, rimmuarkan a bayabaymo dagiti dadakkelmo.
Iti paraangan, sinabetnaka ni Baket Luning a kasinsin ni tatangmo. “Berto, Barok,” kinunana, “’ton awatenyo ti aras, unaamto ti asawam a tumakder sa ipayatmo ti sakana.”
“Ta apay met, Anti?” masmasdaawka a nagdamag.
“Tapno dinakanto pagbalinen a Bonifacio, a!” inrungiitna.
“Bonifacio?” uray la nagkuretret ti mugingmo. Ngem dagus met la nga immisemka idi masirokmo ti kayatna a sawen.
“’Du la amin nga ibagbagayo ken ni kasinsin, Anti,” kinuna ni Romeo nga anak ni Baket Ampay. “Patien kad’ met ni Apo Mannurat dagita?”
Mannurat? Wen, adda kinaagpayso daydi a kinuna ti kasinsinmo. Sakbay a nagsawaka, adda dagiti naipablaak a gapuanam iti Bannawag. Napadasam pay ti nangabak iti pasalip. Ngem naisardengmo ti nagsurat idi addan panggedam. Ta awan met ngaminen panawenmo. Kanayon nga addaka iti dalan nga agideliber kadagiti order. Rabiin no makasangpetka iti balayyo. Yuldagmo a dagus gapu iti kettang ken bannogmo. Sa sapaemto manen ti agriing iti kabigatanna.
Indulinmo ti ladawan iti lakasa. Iti itatamdagmo koma iti tawa, naisagud ti imatangmo iti naikadakkel a ladawanyo nga agassawa a nakabitin iti diding. Mailadawan ti ragsak a nangbalkot kadakayo. Ngem asino ti makaibaga nga iti uneg laeng ti nasurok a makatawen ket agsinan ti dalanyo?
Ket dimges manen ti barukongmo.
Nalagipmo ti kariyo nga agassawa iti sango ti altar…
“Sika, Lalaki, ikarim kadi met laeng nga ayatem-ipategmo ti asawam … dumteng man ti rigat wenno nam-ay?”
“Wen, Father…”
“Sika, Babai, ikarim kadi met laeng nga ayatem-ipategmo ti asawam… dumteng man ti rigat wenno nam-ay?”
“Wen, Father…”
Ket idi aglantip dagiti bibigyo, panagriknam, addaka iti kaulpan.
Iti iruruaryo iti simbaan, maysanmaysa ti nangablaaw kadakayo.
Apaman a nakasangpetkayo iti balayyo, sinarabodakayo iti sabsabong ken bagas. Ginandatmo idi a wagwagen dagiti kimpet kenka ngem linapdannaka daydi Baket Biana.
“Dimo gunggunayen. Bay-am latta a matnagda,” inkusilapna.
Iti pannakasalas, agur-uray ti ikamen a nakaiplastaran ti dua a pungan. Ilaluandakayo pay nga agssawa sakbay a marugian ti puni. Naisardengmo ti magna idi adda mangawag kenka. Taliawem koma ngem inatipanaka ni Baket Biana a nakaabay la kenka.
“Dika pulos tumaltaliaw!” naturay ti timekna. “Agdiretsokay’ ketdin iti yan dagiti pungan. Dika agsarisarimadeng!” Sa inkissiimna nga unaam ni baketmo nga agparintumeng.
Ngem nangngegan daytoy ni Baket Carling a mangidaulo iti lualo.
“Awan ti innuna,” intubngarna. “Aggiddankayo ketdi. ‘Da met la kadakayo nga agassawa no itulokyo nga agari ti di panagkinnaawatan iti ipasdekyo a pamilia!”
Kunam pay, nasiputam la unay, kasla nakukkokan a bisukol ni Baket Biana. Nagkutitem daytoy a nagpasuli.
Iniggamam ngarud ni baketmo ket naggiddankayo a nagparintumeng iti sango ti altar a nakaitugkelan ti dua a kandela. Nagsaggaysaanyo a sinindian sakbay a narugian ti lualo.
Apaman a nalpas ti misa, sinaggaysayo nga agassawa ti nagmano kadagiti nanganak kadakayo nga adda a nakatugaw iti paraangan.
Impatayab met ti Matias Heaven Band ti nasam-it a Dungdungnguenkanto. Inallopmo ni baketmo ket nagsalakayo kas kiddaw ti tallaong.
“Bagayda la unay!” adda nangipukkaw; a naitimkan a ni kasinsinmo a Dexter.
Kalpasanna, nayawag ti umuna a puni a buklenyo nga agassawa, dagiti agaabalayan ken dagiti nanganak.
Indauluan met laeng ni Baket Carling ti maysa a kararag sakbay a sinangoyo ti nabaknang a taraon. Nagsinnubokayo pay nga agassawa sakbay a rinugian dagiti kasangoyo ti nangan.
Naituloy ti ragragsak agingga iti alas dos ti malem. Nawadwad met bassit ti nagalaanyo.
Ni man met laengen Baket Carling ti nangiyawat kadakayo nga agassawa iti nasapulanyo a nabungon ti puraw a panio. Kasla agsapata iti sanguanan ti adu a tao ti inaramidyo idi awatenyon ti nagalaanyo. Imbisikyo nga agassawa ti panagyamanyo kadagiti timmulong ken impanamnamayo nga aramatenyo ti kuarta iti pagimbagan ti bangonenyo a pamilia.
Idi maakas ti sapaw, anian a katawayo ta natinnagan ni Ambang a kasinsinmo iti itlog. Nabtak daytoy iti ulona.
“Agtudo pay iti itlog, yos!” inrungiitna. Impunasna ti gayadan ti badona. “’Sino, ‘ya, ti nangloko a nangipalladaw iti itlog ‘ta sapaw?”
“Saanak a lokoloko, lusngi!” inkusilap kenkuana ni Baket Saling nga ikityo.
“Anti?”
“Wen, a, tapno awanriribuk bayat ti pasken!”
“’Su met la nga awan ti nagrikrikiar ‘di rabii,” kinuna dagiti dadduma a nakipagrakrak iti sapaw.
“Ti ket kunayo,” imbarusngi Ambang, “nagbutengda iti soldado a kasinsin ni ipag!”
“Pak-olannak, kunam!”

NALAGIPMO ti surat nga imbati ti asawam idi panawannaka. Inruarmo. Binasam:
Bert,
Pakawanennak koma kadaytoy nga aramidek. Naumaakon iti adda a kasasaadtayo. Ammom met no ania ti arapaapko itoy a biag. Kayatko ti makalung-aw iti rigat. Inkarim idi nga akkalennak iti rigat nupay agpada a mintalon ti nagtaudanta a pamilia.
Impatok idi a naraniag ti masakbayak iti dennam ta addaanka iti di magatadan a kinagaget. Ngem nagbiddutak. Saan nga umanay ti bayad dagiti sursuratem a mangsupusop kadagiti kasapulan ti binangonta a pagtaengan. Di pay nga umanay nga igatang iti kape!
Ala, wen, adda met talon a suksukayem. Ngem naumaakon a mapitpitakan. Saan a kastoy ti biag a kayatko.
Alaek ‘toy anakta. Dimo pagdanagan ta kabaelak a biagen ken ipaay kenkuana ti narang-ay a biag. Dinkamin gamden a sapulen.Didanto maipatuldo dagiti kakabagianmi ti papananmi iti anakta.
Dimo dadaelen ‘ta bagim. Panunotem ti masakbayam…

Pinang

Nagpanaas ti barukongmo. Anian a nagulpit ni ayat, kinunkunam idi. Apay a narukop ‘ta ayatmo, Biagko? insangsangitmo pay. Inaldaw a linaonnaka ti lamisaan iti sango ti tiendaan ni Anti Anjang.
Pagpuonanyo koma iti negosio ti nagalaanyo idi ngem nabusbosyo daytoy gapu iti pannakayospitalmo. Imbalakad ti doktor a kasapulam ti naan-anay nga inana. Dimo mabalin ti agtrabaho iti nadagsen.
Nupay kasano ti rigat, inkagumaanyo latta a pinabuniagan ti ubing makabulan kalpasan ti iruruarmo iti ospital. Lima bulan idin ni Rilo.
Inkeddengmo nga apaman a malpas ti pabuniag, ipamaysam ti kinamannuratmo naimbag la a pangalaam iti nayon ti masapsapulan ni baketmo iti panaglablabada wenno pannakisiksikkana.
Ngem sannmon a naituloy dayta a panggep ta isu metten a talawannaka. Nagpukaw a kasla asuk ti gaganaygayam nga agsurat. Panagriknam, kawawen ti isipmo. Agsisimparaten ti sumsumrek iti isipmo no kasta a gay-atem ti agsurat. Naimbag laeng ta di nagkurang dagiti dadakkelmo a nangbagbaga kenka.
Idi nagbayag, naaklonmo met laeng ti napasamak.
Saan a dimo pinadas a sinapul dagiti aginam. Ngem napaayka laeng. Di pulos nga impatuldo dagiti katugangam ti yanda. Kunada a dida ammo ti napanan dagiti aginam ngem dimo patien.
Nadamagmo laengen iti maysa nga aldaw nga addan iti abrod ti asawam. Dimo ammo no nangibatianna iti anakyo a dua a tawenna idin.
Imbukbokmo ti panawenmo iti bangkag nga intalek kenka dagiti dadakkelmo. In-inut a pinabaknangmo daytoy. Adu a libro ken magasin iti agrikultura ti binasbasam. Ditoy ti nagsakduam iti adal nga impakatmo iti panagbangkagmo. Nagangayanna, napadayawanka a kas Most Outstanding Farmer iti regional level.
Iti kagagamulom iti daga, napasublim ti naan-anay a salun-atmo. Panagriknam, kimmidserka pay ketdi. Pannakaehersisiom ti panagmula.
Nagbalin a ragsakmo ti panangidayaw kenka dagiti kalugaram. Ngem dagus a mawaknitan dayta a ragsak no sumallin iti panunotmo dagiti aginam. Saan a dinaka seknan ti iliw ken liday. Nupay kasdiay ti inaramid ti asawam, saan latta a nagbalbaliw ti riknam kenkuana. Ibagadan a maagka, dida laeng kunaen a lipatemon ti asawam!
Duapulo ket liman a tawen ti napalabas. Naan-anayen a baro ti anakmo. Adda pay ket ngatan pamiliana, mapampanunotmo.
No kasta a dumuko ti lagipmo kadakuada nga agina, pamrayam nga iparabaw iti barukongmo ti ladawanyo a tallo. Umanayen daytoy a mangep-ep iti nagpaiduma nga iliwmo.

NAGRUBUATKA kadayta nga agsapa ti Huwebes. Mapanka gumatang iti Bannawag idiay ili. Ita a lawas a maammuam no asino dagiti nangabak iti Palanca awards.
Wen, nagsublin ti essemmo nga agsurat. Lima bulanen ti napalabas. Iti naunday a panawen a dika nagbasa iti Bannawag, kasla adda mariknam a kinakawaw. Nasungbatan dagita a kinakawaw idi rugiam a pidutem ti nailibayen a plumam. Iti pay pananguy-uyot kenka dagiti kalugaram, naaddaanka iti inspirasion tapno ipatulodmo dagitoy iti magasin- saan laeng nga agbuot iti pagipempempenam.
Ket naipablaak ti saritam kalpasan ti nasurok la bassit a tallo bulan. Nariknam manen daydi ragsak nga immapay kenka idi damom ti makaipablaak. Nabayag la nga agpayson daydi a kanito…
Iti dayta a pannakaipablaak ti saritam, saan a dimo nalagip ti asawam ken ti baro itan nga anakyo. Kasla adda agragut a rumkuas a sanaang iti barukongmo. Ngem riningbawan met laeng ti nagpaiduma a ragsakmo ta nasurotam manen ti dalan iti pagesmam la unay.
Nalabit, kinunam, daytoy ti liniak. Ti mangbukel kadagiti balikas tapno mangbalbaliw iti agdama a kasasaad ti gimong. Mamatika la unay a dakkel ti akem ni mannurat iti irarangpaya ti nakayanakanna. Ket dayta ti kayatmo a tun-oyen nupay addan edadmo. Ta saan met a linnakayan ti panagsuratan.
Idi mabasam ti pasalip ti Palanca, adda nariing a nagpaiduma nga essem iti barukongmo. Palanca? Anian a dayaw ti mangabak kadayta a pasalip! Ta, wen, idi agbasbasaka pay laeng iti haiskul, mabasbasamon kadagiti libro dagiti nangab-abak iti dayta a pasalip. Ket iti isipmo, immulam a maysaka koma met kadagiti mangabak! Ngem kasano? kinunam. Diak pay ammo ti agsurat iti limpio nga Iluko!
Ditoy a rimtab ti arapaapmo nga agbalin a mannurat. Nagbasabasaka kadagiti libro ti Literatura. Nakataripnongka kadagiti seminar ti panagsuratan. Ket kalpasan ti dua a tawen, napadasamon ti nakaipablaak. Baroka pay idi.
Kadagitoy laeng nga ammom a naluktan gayamen ti Palanca iti kategoria nga Iluko. Iti dayta a naammuam, dikan nagpabatubat pay. Impennekmo ti nagreserts iti suratem.
Nalagipmo ti biag dagiti agsansana iti lugaryo, ti namulagatam a pagsapulan dagiti dadakkelmo sakbay a nagbangkag ken nagtalonda. Marapukawen daytoy a kita ti panggedan. Dua ti ammom a rason. Umuna, ti maiwarwaragawag a pino nga asin a nasaysayaat nga amang ngem iti dadakkel ken nakersang nga asin. Ken ti kaawan suporta ti lokal a gobierno.
Nalagipmo pay nga adda idi ti makunkuna a Piesta Dagiti Agsansana a pakapilian ti Mr. & Mrs. Sana. Naragsak idi ti piesta. Dauen pay dagiti taga-kabangibang nga ili ken probinsia.
Ngem sadino itan ti yan dagiti tangtangkiran nga agsana? Apay nga ipalubosda nga aglumen daytoy nga industria? Awan kadi man laeng ti makapanunt a mangbiag kadaytoy kadagiti nakaragpat nga annak babaen ti panagsana?
Ket dayta ti insalipmo…
Nailagtom pay ti ragsakmo idi makitam ti ladawan dagiti nangabak. Nagun-odmo ti Maikadua a Gunggona!
Idi agkirpa ti riknam, naipigket ti panagkitam iti ladawan ti nangyalat iti Maikatlo. Ubing pay, duapulo ket limana laeng. Adda nabiag a siding iti kanawan ti agongna.
Kadayta a nakitam, kellaaat a nagtibbayoka. Kas ken ni Rilo! Ken agkaubinganda pay. Kinunam la ket ngarud nga isu ti nayadayo kenka nga anakmo.
Ngem imposible, kinunam met laeng idi agangay. Naglawag ti nagan ti nangabak: Jethro Simon! Maysa a mannalon. Di kano nakaleppas iti adal. Ken mangnamnama kano a babaen ti panagsursuratna, masapulanna ti napukaw a kinataona.
Indulinmo ti Bannawag a ragsak pay laeng ti nangbalud iti riknam.

AGOSTO 31, The Manila Peninsula Hotel, Makati City . Kaduam ti kaanakam nga agtrabaho iti Quezon City . Nagpakuyogka kenkuana ta dimo ammo ti turturongem iti Manila .
Iti nagtugawam, maysa nga agtutubo ti immasideg kenka. Iti nakitam a nabiag a siding iti rupana, ammom lattan nga isu ni Jethro.
Inyam-ammona ti bagina ket saanka a nagkibaltang iti atapmo.
“Congratulations, Barok!” indiayam ti dakulapmo kenkuana.
“Agyamanak, Tata,” nadayaw a sungbatna. Inawatna met ti dakulapmo. “Conratulations met!”
Nariknam ti irut ken bara ti dakulapna.
“Agmaymaysakayo, Tata?” Nakiabay kenka.
“Wen. Intulodnak laeng ti kaanakak itay. Umaynakto kan sukonen ‘ton malpas ti awarding.”
“Ti ngay pamiliayo?”
Kasla man nasudak ti barukongmo kadayta a saludsod kenka. Nadlaw ni Jethro ti panagbaliw ti reaksionmo. Nabasana ti riknam.
“Sorry, Tata…”
“Kas kaniak, ammok a sapsapulenyo met ti dadduma a paset ti kinataoyo. Nabasayo met ngatan ti ababa a pakasaritaak iti Bannawag…”
Nagtung-edka laeng.
“Ngem mamatikayo kadi, Tata, nga adda pagpatinggaan ti panagsapul. Ti panagbrirok kadagiti napukaw? A masungbatanto met laeng dagiti karkararagtayo?” “Mamatiak unay kadayta. Kas mabasak iti rupam, simmangbayen kenka ti pannakasungbat dagita a kinakawaw iti biagmo. Naisemka ken naragsakka a kasarsarita…”
Inisemannaka laeng. Maysa a surat ti inruarna manipud iti iggemna a planner. Inyawatna kenka.
Masmasdaawka a nangawat. Linuktam ket binasam.
Bert,
Komustakan?
Nalabit masdaawka kadaytoy a suratko kenka. Ngem daytoy laeng ti ammok a pamuspusan tapno maruk-atan ti maysa a kinapudno nga inlimedko iti naunday a panawen.
Wen, siak daytoy… ni Pinang , ti babai a nagbalin a narukop ti panagayatna kenka. Ti babai a nangtungday iti amin nga arapaapmo. Ti babai a nangitalaw iti kakaisuna a sagibsibmo.
Pakawanennak koma iti inaramidko.
Inyadayok ti anakta. Impanko idiay Mindanao — kadagiti kabagianmi. Sangapulo a tawenmi sadiay. Kas iti probinsiatayo, adu met latta dagiti nadanonmi sadiay a Saluyot. Nagabrodak kalpasanna. No namin-anoak a nagsublisubli iti ayatko laeng a nasayaat ti masakbayan ti anakta. Ngem anian ta dina met kayat ti nagadal. Di kan ’ a sumrek ti adal iti panunotna. Sangkadamagnaka kaniak. Ngem immulak iti panunotna nga awankan. Nga intalawnaka dagiti taga-bantay idi katibok ti insurhensia iti ilitayo. A pinatangaddakan iti barsanga! Ngem di namati ti anakta. Panagriknana, sibibiagka kano pay laeng.
Nagbalin a bato ti pusok. Nupay kasano ti panangdamag ti anakta iti kinaasinom, diak pulos imbaga. Basta ti ammona, maysaka a soldado a natiliw dagiti kakadua iti bantay.
Nalabit, kunaem a pinasagko ti masakbayan ti anakta. Wen, aklonek dayta. Nagbalinak a managimbubukod.
Iti panagdakkel ti anakta, sika ti sangkadamagna. Adu dagiti pamuspusan nga inaramidna masapulannaka laeng. Ngem napaay. Ta kasano koma a mabirokannaka ket sabali met ti imbuniagko a naganna idi addakamin idiay Mindanao .
Lima tawenmin ditoy Ilocos Sur. Iti kaaddami ditoy, nasursuro ti anakta ti nagsuratsurat. Awan ti libtawna a nagatendar kadagiti seminar nga inang-angay ti GUMIL.
Sinurotna ngarud ti dina ammo a desdesmo. Linapdak kadayta nga arapaapna. Ti makagapu: diak kayat a maipalagip ti banag a nangtallikudak kenka. Ngem napaayak!
Iti naminsan, napaumelak ta kinunana ketdin: “Mannurat kadi met ti amak, ‘Nang?” Ta awan kano met ti ammona a mannurat iti kaamaan a nagtaudak.
Ket idi mabasak ti naganmo a maysa kadagiti nangabak iti nangabakan met ti anakta, diakon nasarkedan ti bagik ket impudnok kenkuana ti kinataom. Dagiti nagkurangak kenka. Dagiti basolko!
Wen, ni Jethro Simon a nangiyawat kenka kadaytoy a surat ket isu ti anakta— ni Rilo!
Ulitek, pakawanennak koma.
Congratulations! Happy anniversary.
Pinang

Idi maalawmo ti riknam, pummpunasem gayamen dagiti luam. Ita gayam pay nga agpayso ti anibersaryo ti kallaysayo nga agassawa. Nalipatam pay ketdin!
Miningmingam ni Rilo. Nanaraigid manen ti luam. Adtoyen ti nabayag a sinapsapulmo nga anakmo: nakaisem; sisasagana dagiti nabisked a takiagna a pagpasagam.
“Huston, ‘Tang,” inarakupnaka. “Agsaganaka ketdin ket ngannganin ti naganta a yawagda.”
“Anakko… anakko… anakko…” naarakupmo laengen iti nairut. ---o

TI MARMARNA

GAPGAPU ni Ariong a nagarado iti bangkagda. Mabisinen ta di namigat sakbay a simmalog. Iti tawenna a tallopulo, awan pay asawana ket bayat ti panagar-aradona itay, ar-arapaapenna a no asawana koman ni Crising, daytoy ti umay mamalon kenkuana tangay Sabado met.
Ngem dina met pay asawa ‘toy maestra iti Ammubuan elementary School. Wenno nobia la koma. Ubingak pay, dayta tyi sangkakuna ni Crising no idariragna ti ayatna. Duapulo-ket-tallona laeng.
Dakkel ketdi ti namnamana a maasawananto ni Crising. Malaksid a mabantayanna ta di met unay adayo ti balayda iti balay da Crising, naguapo ken narugianna met ti kolehio. Naibarkada laeng idi isu a nagtinnag a katulongan ita ni tatangna iti talon.
Nadanon ni Ariong ni Nana Juanang nga inana, ken da Nana Bidang ken Baket Flora a kaarrubada, nga agrepreppet iti bunga ti utong iti arubayan ti balayda. Kaadu ngamin ita ti bunga ti utong da Ariong ket immay timmulong dagiti dua a babbaket nga agreppet iti mapanto ilako ni nanangna idiay ili no bigat.
“Ket nakadanonanna kano, Manang?” inkita ti inana ken ni Baket Flora.
“’Diay kano kamposanto,” insungbat ni Baket Flora.
“Nagadayon!” kasta unaya mulagat ni Nana Bidang.
“’Sino, ‘ya, ti pagpapatanganyo?” insengngat ni Ariong.
“’Diay man taga-Ilokos a bisita da manongm nga Ikko,” kinuna ti inana.
“Ni Tata Bestre?”
“Wen.”
“Apay?”
“Nasantilmo kan’ idi rabii!”
“Patpatienyo! Adda kad’ pay kasta, aya?” Modernon ti panawen!” inkatawa ni Ariong.
“Ay, sus, Ariong!” impatigmaan ni Nana Bidang. “Dika agkastakasta ta di ket sika ti sumaruno!”
“Linokonakay’ la daydiay!”
“Kasano koma ket di pay matagtagari ita?” kinuna met ni Baket Flora. “Kasla nakabatbati ti idiarna!”
“Ania ngamin ti napasamak, Nana?” natiliw ti interes ni Ariong.
“Agbuybuyakami ti beta da kasinsinmo idi rabii. Rimmuar ni Tata Bestre tapno tuduenna kano ti daga. Ngem nalpasen ti buybuyaenmi ngem di met la agsublin. Nagawid ngatan, kinunkunami. Ket nagaawidkamin. Ngem kinuna ni Ikko a dida kano nasangpetan ni Tata Bestre idiay balayda. Ket binirokda a tengtengnga’t rabii. Dida nasapulan. Ala una kanon itay parbangon a napasangpetda. Kinuna ni Tata Bestre nga adda kan’ sinurotna a silaw idi malpas nga umisbo. Sinurotna daytoy ket idi agbalaw, addan iti sementerio idiay ili. Inangayna kano ti pigsana, ken turedna, ket nagsubli. Nanglinteg kanon iti baybay. Idi dandani kanon makadanon iti balay da Ikko, adda kano manen ti silaw a mangaw-awis kenkuana. Ngem intugawna kano lattan iti daga agingga a nagpukaw ti silaw.”
“Nabartek ngata, a, isu a dina ammo ti tinurturongna!” awan latta ti panamati ni Ariong.
“Nakainum kano ngem di nabartek.”
“Isu met laneg, a! Ti ngamin arak, demonio iti biag ti tao. Bassit la nga espirituna, nayaw-awanen ti kayatna nga ikarangukong iti basol,” kunam la no asino a padi a nagkuna.
“Adda kenkan no dika mamati,” marurod ni Nana Bidang.
Pimmanawen ni Ariong; nagtarus iti kosinada.
Ania ket dagitoy a babbaket, naiwingiwingna.
Malagip ketdi ni Ariong nga idi Baro a Tawen, nagdinamag a binagkat ti dakkel a tao- kapre kano- ni Rexy nga anak ni Baket Ubang iti daya ti purok. Agtawen iti duapulo-ket-pito ni Rexy. Indisso kano ti kapre daytoy iti tuktok dagiti barakbak idiay igid ti baybay.
Ita, addan san mulmulluong ni Rexy. No kuan, agkatawa. Ngem damag met ni Ariong a durugista ni Rexy. Napalaluanna ngatan.
Di met nagbayag, inestoria ni kasinsinna a Willy nga iti daydi panagmanehona iti traysikelna nga agawid manipud iti natayan iti abagatan ti haywey, iti kano nagkurosan a sumrek iti lipit, nasaripatpatanna nga adu ti tao. Nalawag a makitana ta adda silaw iti tunggal kanto ti barrio. Pinainayadna kano ti traysikel idi makaasideg tapno ibueltanan idi pagammuan la ta nagpukaw dagiti tattao. Idi kuan, agirig ta agirig lattan ti lugan.
“Ne, dikay’ agbitin ‘ta likud ken bakrang, a!” impukkawna kano. “’Maykayo ‘toy uneg!” insardengna ti lugan.
Ngem anian ti siddaawna idi awan met makitana a tao a nagbitin. Simgar kano dagiti dutdotna. Pinasiwetna ti traysikelna. Saanen a pulos a timmaliaw iti naggapuanna a pagpikoran.
Itay laeng napan a lawas, ni met Konsehal Idong ti nakapasamakan ti kinadatdatlag. Alas siete media iti rabii, kaduana ti asawana a nagmotor manipud idiay ili. Idi kano un-unorenda ti lipit a nagbedngan ti Brgy. Sta. Cruz ken Ammubuan nga agtunged iti Purok Buyon, kellaat kano a sinallukoban ida ti dakkel a billit. Nagbatay daytoy iti speedometer ti motor. Binugawda kano ngem di pimmanaw. Nalagip ni Konsehal Idong ti imukona. Impaasutna daytoy ken ni baketna ta dina maguantaan gapu iti iggemna a manibela. Di pay nauksot ni baketn ati patadem, nagpukaw kano lattan ti billit a dina man la nadlaw a timmayab.
Ngem patpatiem, kinunkuna lattan ni Ariong iti un-unegna. Parboda laeng.

WARWARWARAN ni Ariong ti nuangda idi makangngeg iti asug iti kakawayanan iti laudenna. Asino ngata? Awan met ti balabalay dita. Impsible nga adda imbellengda a biktima ti kinaranggas! Natalna ti barangayda.
Nalagipna ti marmarna. Dina ammo ngem simgar. Ngem napatured met laeng ta adda kadi marmarna iti tengngat’ aldaw? Mangyaw-awan iti agmatuon, isu! Immusiigna.
Inasutna ti bunengna ket tinurongna ti pagtataudan ti asug. Saan a siak ti loklokuem! Impangtana iti unegna ket pinetpetanna a nalaing ti bunengna.
“Waaa! Hi-hi-hi!”
Nakigtot ni Ariong ket naibbatanna ti bunengna. Kasta unay a rurodna idi malasinna ni Babbul nga agrungrungiit iti kapuskolan dagiti ruot.
“Punietaka!” inriag ni Ariong idi maalawna ti riknana. “Siak pay ti napanunotmo a lokuen!” Nangpidut iti burrarawit ket inlayatna ken ni Babbul.
Rinungiitan laeng ni Babbul sa imsiag a nagpalaud.
Anak ti kapurokanda ni Babbul. Disisaisen daytoy. Adda diperensia ti panagut-utekna. Ngem nagaget ketdi a mabaonbaon uray awan tangdanna. Naglalasbang dagiti mulana a kamotit iti solarda.

SARDAM. Nakasukat ni Ariong. Pasiarenna ni Crising. Narigat no agpataypatay numona ta adu dagiti padana a malakayanen a babbaro nga agkamkamat iti maudi a biahe.
Naisem ni Crising a nangpasangbay kenkuana. Nagsangoda iti salas. Nakaparabalay laeng ti balasang ngem di nailemmeng ti kinapusaksakna.
“Talaga a sansanem met ti pumasiaren, Manong?” insutil ni Crising.
“matayak ngamin no dika Makita, Ading,” intira ni Ariong ti nangngegna a binnatog ti daniw iti radio.
Bangbangir ti isem ni Crising. “Anian, Manong! Kaano pay a nagbalinka a mannaniw?”
“Sipud nasirayak ‘ta pagtamdak a kinapusaksakmo. Sikan ti nagbalin a sabong ti tagtagainepko.”
Naray-aw ni Crising. “Maisabalik man,” kinunana. “Mamatika iti agwarwaras a damag ditoy?”
“A napintaska? Ay, ket, wen, a!” Al-alisto pay ngem alas kuatro a kinuna ni Ariong.
Sinipat ni Crising ti takiagna. “Saan a dayta ti kayatko a sawen!” Nagkatawa. “Maipuon kadagiti marmarna.”
“Estoria laeng dagita dagiti awan maaramidna.”
“Napabutngan sa payen dagiti dadduma a pumaspasiar ditoy balay.”
Nagrag-o ti uneg ni Ariong iti dayta a nangngegnma. Nasayaat met, nakunana. Bukodnan dagiti sardam ni Crising!
“Dika mabuteng, Manong?”
“Maymaysa lat’ pagbutngak, Ading.”
“Ania, Manong?”
“Ti mapaay iti ayatmo,” inserioso ni Ariong.
Napadumog ni Cresencia.
Nagpakadan ni Ariong idi agangay.

LEPPAS ti pangngaldaw. As-asaen ni Ariong ti bunengna a paggaikna kadagiti mulana ‘ton malmalem. Imbainana kalpasanna. Naimbay pay ‘toy buneng ta maibaina manen, nakuna ni Ariong iti panunotna. Sal-at ketdi!
Ala, inyay-ayo ni Ariong iti bagina. Agan-anuska!
Ngem kasano ngata a mapasungbatna ti balasang?

MAKUMIKOMDA iti barangay iti masungad a panagpiestada. Adun ti simmangpet apagsusugalan ken pagay-ayaman.
Nagpatakder da Crising iti kantinada. Dagiti addina ti mangimaton. Isu koma ngem kinasarita ti kapitan a tumulong daytoy iti pannakaipagna ti programa.
Impaarab ni Ariong ti nuangna iti bangkagda kadayta a malem idi mapasungadanna ni Babbul. Agrungrungiit nga immasideg daytoy kenkuana.
Adda nagliteng iti panunot ni Ariong. Kinasaritana ni Babbul. Inyawatanna daytoy iti sensilio kalpasanna.
Maikadua a rabii ti piesta. Nagkuyog da Crising ken Ariong a nagpa-auditorium. Agtalek ti balasang iti baro. Kasta met dagiti nagannak ken kakabsat daytoy.
“Naimbag la ketdin ta addaka,’ kinuna ni Crising. “diak la masolo ti mapan iti piestaan. Nalawag pay la no kua, mapanen da adding tapno isaganada ti kantina. Da met nanang ken tatang, awan essemda iti piesta.”
“Dika agdanag, ta adtoyak a sidadaan nga agserbi kenka,” intira niAriong. “Siak ti anghel de la guardiam!”
Nagkatawa ni Crising ket naisursurot ni Ariong.
Adun dagiti tattao a nadanonda iti kantinada. Awanen ti arindenggen iti aglawlaw.
Nagpakada ni Crising ta mapan iti yan ni kapitan.
Namrayan met ni Ariong ti nagpagnapagna iti periaan. Sinapulna ni Babbul. Masapul a bilinenna manen tapno di agmintis ti planona. Nakitana daytoy iti targetan. Kinapatangna.
“Dagiti isuotmo?” inamad ni Ariong.
Pinagimbud ni Babbul ti ngiwatna. Insungona ti naggapuanda a laud.
Nasayaat, nakuna ni Ariong. Sigurado a kukuanan ti ayat ni Crising kalpasan daytoy nga agpatnag. Inggatanganna ni Babbul iti balut.
“Pagpapigsam,” pinangay-ayona.
Agalas onsen iti rabii idi inkissiim ni Crising ken ni Ariong nga agawiddan. Awanen dagiti kakabsatna iti kantina. Pinanurnorda ti kalsada.
“narigat met gayam ti mangmanehar iti programa,” kinuna ti balasang.
“Talaga a kasta, Ading,” kinuna ni Ariong. Asidegdan iti waiting shed a pagpilkuanda nga agpaamianan. Pagnaenda dagiti tambak dagiti piskaria.
Immunan ni Ariong idi sumalogdan iti aripit. Dida mabalin ti agabay ta akikid dagiti tambak. Masungaddan ti puon ti bagbag. Dita ti kinunana a pagpuestuan ni Babbul.
“Nanangkooo!” pagammuan la ta imkis ni Crising. Inarakupna ni Ariong.
“A-Apay?” nagin-aamad ni Ariong. Ammona lattan a nakitan ni Crising ti nakapuraw iti puon ti bagbag. Inimasna ti naidennes a bagi ni Crising iti bagina.
“D-Da… marmarna, Manong!” Immirut ti arakup ti balasang.
“S-Sadino” Nagartista ni Ariong. Kasla agtatapaw iti ragsak iti panagriknana. Impsible a dinto pay la kayat ni Crising! Isu payen a mismo ti immarakup. Tsampion a talaga ti plano, naigarakgak ti unegna.
“D-Dita bagbag, Manong!” agtigergeren ti boses ni Crising. Nagintataliaw ni Ariong iti yan ti bagbag. Pudno, adda nakapuraw dita. Ni Babbul!
Inasut ni Ariong ti imukona. Kampay idi a paneknekanna a di mabuteng iti marmarna. “Dinakam’ butbutngen!” kinunana. “Dinaka pakawanen ‘toy imukok!”
Nagbuteng ti nakapuraw. “Saan!” inriawna. “Awan dayta iti tulaganta!”
Ti diasken! Inngayemngem met ni Ariong.
Immibbet ni Cresencia.
“Planom gayam daytoy, Manong!” inwitwit ti balasang. “Sayang ti panagtalekko kenka!” Ket intarengtengnan ti nagna iti tambak.
Timmaray metten ni Babbul.
Nabati ni Ariong a mangkudkudkod iti ulona. Dinisnogna ti angin.
Tinaliawna ti nagpuestuan ni Babbul. Ket aniana siddukerna idi adda metten nakatakder dita a nakapuraw. Nagdakkelan a tao. Ken awan ulona!
Limmabba ti ulona.
Iti apagdarikmat, nagbuiatiten. “Arayatendakkk Adda marmarna!” impukkawna. “Arayaten__” Dinan naituloy ta naikubras iti tambak ket nanabsuok iti nakalamlamiis a danum. ----(jmp)

BALITE

“APOUNAYKAY’ metten! Kayatyo met ngamin nga ania man a kiddawenyo, mayawat a dagus!”
Nariingak ti panagsaosao ni nanang. Ammok lattan a ni lilang ti kaungetna. Di man ngatan agpakatutoren daytoy iti pangibaonanna ken ni nanang.
“’La, ir-iriagannakon!” insaning-i ketdi ni lilang. Nalawag a mangngegko ta adda laeng iti ampir ti kalapawmi ti inaramid ni tatang a pagyananna. “Gapu met la ta di makabael dataon…”
“Saan met a kasta. Ngem panunotenyo koma met, a, ti bambannogko iti agmalem.”
Aglakolako iti nateng ni nanang idiay ili. Sumangpet iti pangngaldaw. Pagtarusan a pagumbian dagiti dua a kakaanakak, da Princess ken Joy. Iti amiananenmi ti balay da Manang Rosie ken Kayong Kardo. Trese a tawen ti baetmi ken Manang Rosie. Menoposal bebiak kano . Isu a pagangayanna, malemton no masangona a labaan dagiti murengmi.
Siak koma ti aglaba ngem sangkaitugotnak met ni tatang idiay bangkag. Iti tawenko a sangapulo, adun nga obra ti ammok. No Sabado ken Domingo, iti laeng bangkag ti ‘yanko.
“Nakabannogam koma met?” nangngegko a kinuna ni lilang.
“Kadagiti appokom iti tumeng, a! Ken dakayo!”
“Nakabannogam koma kaniak? Dinak met as-asikasuen!”
“Pagsaananna pay met, ‘ya? No kasta nga agasugkay’ iti rabii, asino ti mangtultulong kadakayo? No agdungritkayo, asino ti mangdaldalus kadakayo?”
“Ni Uyda, a!” insungbat ni lilang.
Ni Anti Loida ti kayatna a sawen. Iti laeng dayaenmi ti balayda. Aglaba ti pagsapulanna. Mangngalap met ni Angkel Dison nga asawana. No mumalemen, pagsanguandan nga agassawa ti mangtumba iti “bilog” wenno sangabotelia a gin iti paraanganda ket awan bibiangdan no pappapanan dagiti tallo a butirog nga annakda.
“Pordios, ‘Nang! No dinakay’ payen ammo a taliawen! Kunam met la no nakaad-adayon ti balayda ta dinakay’ payen masirip!”
“No kanayonnak nga umay sarsaritaan? Ilablablabaannak pay!”
“Agkabawkayon a talaga!”
“Saanak pay nga agkabaw!” inlaaw ni lilang. “’Kaskastanak latta ta awan baelkon,” inyanug-ogna. “Ayyapo, ‘ya, ta nagkas-angen ‘toy gasat. ‘Pay a dinak pay la ngamin alaen…”
Bimmangonak. Indalimanekko ti nagiddaak. Nagtarusak iti pagsarban. Nagdiram-os ken nagmulumogak.
“Saankayo nga agdung-aw, a… kababain!”
Kastana ni lilang. No aginnaladan iti sao ken ni nanang, pamrayanna ti agsangit santo agdung-aw, banag a kasuron unay ni nanang. Ung-ungtan pay no kua ni nanang ni lilang no kasta a makapanawen ti mairana a bisita. Es-estoriaen ngamin ni lilang a baybay-anmi kano . Dimi kano payen pakpakanen. Asino met ti di masuron ket iranana pay a dagiti nagsiding ti dilana ti pangibagaanna? Koma no agpayso.
Limada nga agkakabsat da nanang. Ni Angkel Arman ti inaunaanda, nagbalay daytoy iti kabangibang a barangay. Ni Anti Loida ti maikadua. Ni nanang ti sumaruno. Ni Angkel Aldong ti maikapat. Tallo ti anakda ken Anti Ising ngem pasig nga awanda iti dennana. Nagtatalaw met dagitoy idi agtalaw ti inada a di nakaibtur iti kinabartekero ni angkel.
Maymaysa ita nga agbibiag ni Angkel Aldong. Makikabkabbalay kada Angkel Idot a buridekda. Agyanda amin iti family house da lilang. Kas ken ni Angkel Aldong, kasingin met ti arak ni Angkel Idot. Agdung-aw ti aldaw a di nakalidok. Natukantukad dagiti lima a kakasinsinko nga annakda ken Anti Aida.
Iti kinaganus ti isipko, addan nagapn a rurodko kadagiti kakabsat ni nanang. Ni Anti Loida la unay. Dina man la umay komustaen ni lilang no umang-anges pay met laeng. Adda naminsan a binagaak tapno sukatanna ni lilang ta nagdungrit daytoy ngem ti ketdin darasna a nagpaabagatan. Agur-uray kanon dagiti ilabaanna. Kapilitan a siak ti nangdalus ken ni lilang.
Sa laeng naalisto ni Anti Loida no madamagna nga adda kuarta ni lilang nga inted dagiti kakabagianda a simmarungkar. Ririenda ni lilang no di mangted daytoy. Kesio awan kano ti igatangna iti bagas. Apaglikud pay laeng no kua ni anti, addad’tan da Angkel Idot ken Angkel Aldong. Kidkidenda amin a naited ken ni lilang.
“Kayariganda ti balite,” sangkakuna no kua ni tatang. “Ti balite, agbibiag laeng gapu iti padana a kayo a sumipsipanna. Ipaturayna a matay ti pakairamramananna a kayo!”
Dakkel ti pammabasol ni tatang ken ni lilang. Nasapa a nabalo ni lilang ket idi kano pay baro da Angkel Idot ken Angkel Aldong, pinanuynoyanna ida. Itedna amin a masapulda. Ditoy ngamin Ammubuan, maysa idi ti pamilia da lilang kadagiti kalawaan iti talon.
Idi agpamilia ni Angkel Idot, ni latta lilang ti mangbibiag kadakuada. Amin a mabagi iti talon, agdiretso kenkuana. Rason kano ni lilang: ‘tangay isu kano ti kabbalayna ken buridek. Kasla don ken donia ti panagbiag da Angkel Idot ken Anti Aida.
Da nanang ken tatang, di man la pinuruakan ida ni lilang. Nupay kasta, inggaed ni ketdi ni tatang ti nagtrabaho tapno dikami manglangan a mangan.
In-inut a nagsuek ti panagbiag da lilang. Sugal ken arak ngamin lattan ti as-asikasuen da angkel. Ni met Angkel Arman, addaan iti nagpaiduma a sirib. Saan nga agun-uni ngem permi met ti panangkittabna kadagiti talon a pagbibingayanda koma nga agkakabsat. No manon nga ektaria ti binukodanna nga inlako. No kasta gayam a sarungkaranna ni lilang, papirmaanna dagiti pappapeles. Ibagana kano lattan ken ni lilang—a di idin makabasa—nga isaldana laeng ti daga tapno adda pagpaagasna kadagiti kasinsinko. Gayam, ilakonan ti daga!
Ita, sangkailgat laengen ti pagbibingayan da nanang a talon. Itay laeng napan a tawen, inlako da lilang ti dua ektaria idiay Allacapan ta naopera ni Anti Aida. No saan a naasikaso, nalabit nga impannan. Tinubuan kano iti lasag ti matrisna!
Idi napigsa ni lilang, agnaed iti ‘yan da Angkel Idot. Ngem idi agsalogen ti pigsana, didan kaykayat. Kanayon a pagsawan ni Anti Aida. Kaalumiimda payen a dalusan no kasta nga agdungrit. Ammok dagitoy ta malabsak ti balayda no kasta a mapanak agbasa.
Estoriaek no kua ken ni nanang ti mangngeg ken makitak no sumangpetakon. Napalalo ti pungtotna. At-atipaen ni tatang no igay-at daytoy a rauten ni anti.
Idi adda pay laeng ni lilang iti ‘yan da Anti Aida, ditoy balay ti kamanganda no adda agalen ni apong. Umayda mangibaga iti igatang ti agas wenno pangpaospital no kasta a nakaron ni lilang. Adda ngamin angkit ni lilang.
Ket ita ta nakapuyen ken agkabaw payen ni lilang, immayda lattan imbattal ditoy balay a kasla awan aniamanna. Makatawenton ni lilang ditoy balay. Linipatdan! Sadanto la siguro umay siripenen no nalamiisen a bangkay!

ITI panaggapuk iti pagadalan kadayta a malem, nasangpetak ti panagdinniskutir da lilang ken nanang. Ipilit ni lilang ti panagsublina iti denna da Anti Aida. Kayatna kano nga iti balayna ti umuloganna. Ti pagsiddaawak, kasano pay a makaulog iti balayna ket nagbalin metten a kalkalapaw daydi dua kadsaaran a balay-Kastila?
Kinapatang ni nanang ni tatang idi sumangpet daytoy a naggapu iti bangkag.
“Anianto laengen ti masao dagiti tao?” kinuna ni nanang. “Pagpapasaanmi ti inami? Ken kakaasinto laeng iti denna ti ipagko!” Ni Anti Aida ti kayatna a sawen.
“Tungpalem lattan, a, ti kayatna!” kinuna ni tatang. “Narigat no di patgan ti kiddawna amangan no isunto ketdi ti di pakapudnuan.”
Impaabagatanda ngarud ni lilang iti kabigatanna. Kinibin ni nanang. Awan ngamin ti immay kadagiti kakabsat ni nanang a lallaki idi paayabanna ida. Adu kano ti trabahoda. No di koma ammo a tengnged lat’ arak ti obrada!
Kasta unay a suron ni tatang. Simmurotak ta binagkatko ti karton a nagyanan dagiti bado ni lilang. Idi maidanonmi iti balayna, nasiputak ti panagmisugsog ni Anti Aida.
Apaman a naiplastar da nanang ni lilang, pimmanawdan. Nabatiak ta implastarko met ti binagkatko.
“Ayyapo,” insennaay ni anti, “kasta la unay ngaruden ti rigat, adda pay la nayon a taraknen a ngiwat!”
Nasaok dayta ken ni nanang.
“Naglaingen!” impugtitna. “Kunam no asino nga agsasao! Pay man!”
“Agtalnaka, Baket,” inyatipa ni tatang. Igay-at ngaminen ni nanang ti mapan rumaut.
Iti kaadda ni lilang iti ‘yan daAnti Aida, di latta naginana ni nanang. Isu pay laeng ti mangdaldalus ken ni lilang. Nakasapsapa da angkel ken anti a sumalog idiay talon. Sumipngetton no sumangpetda.
No kasta met nga adda kasapulan ni lilang, baonen da angken ken anti dagiti ubbing tapno sukonenda ni nanang. Masiudot metten ni tatang.
“Ditoy pay la ti tarayanda!”
Ngem agpatingga laeng iti sasao.

MALEM ti Lunes. Agtartaray dagiti kakasinsinko nga umay nangayab ken ni nanang. Marigatan kano ni lilang nga umanges. Ipannan sa kanon!
Napan met a dagus ni nanang. Simmurotak.
Simrek ni nanang iti siled ni lilang. Nagbatiak iti ruar. Madamdama pay, mangngegkon ti sangit iti uneg. Awanen ni lilang.
Nadlawko a kasla aniamanna kada Anti Loida ken Anti Aida. Imbes met a tulongan dagiti uulitegko ni tatang nga agbirok kadagiti masapsapul ken mangisagana iti aglawlaw, inun-unada ketdin ti nagpagatang iti arak.
Iti suron ni tatang, di immammingaw iti umuna a rabii.
Rigat koma a nagpaiduma no di timmulong dagiti kabarangayan. Dakkel koma met a katulongan dagiti tong ken tulong dagiti politiko ta nairana nga asidegen ti eleksion idi pumusay ni lilang ngem agiinnuna met dagiti kakabsat ni nanang a mangibolsa kadagitoy.
Iti aldaw ti pumpon, idiiruardan ni lilang iti balay, inabay ni Anti Loida ni Anti Aida. Ket nagdanggayen ti anug-ogda. Kasla mauragada a baka!
“Ay, awanen ti tong. Ket dayta ti sangsangitanda!” nangngegko nga insutil ti maysa a lakay iti asidegko.

NABAYAG daydin. Awanakon idiay Ammubuan. Kaduak metten da tatang ken nanang ditoy Tuguegarao. Nakaturposak metten iti kolehio ket siakon ti manedier ti maysa a cable TV itoy a siudad. Da Manang Rosie ti agyanen iti napasayaaten a balaymi idiay Ammubuan.
“Nakapsut ken medio agkabawen ni Anti Aida,” impadamagna kaniak iti isasarungkarna kadakami kadayta nga aldaw. “Pagpipinnasaan met dagiti annakna. No mabalin, awan ti mayat a mangala kenkuana. Ta rigat met la ti adda kadagiti kakasinsinta. Kasta met laeng ken ni Anti Loida. Bakbaket nga agpayso ngem ni Anti Aida ngem ikarkarigatanna pay la ti aglabalaba.”
Kinitak da tatang ken nanang nga agmermerienda iti salas bayat ti panagbuybuyada iti wide screen a telebision.
“Inton agsublika idiay, Manang,” kinunak a daydi lilang ti adda iti panunotko, “ipalagipmonto kaniak ta mangipaw-itakto iti uray napia la a para sidada.”
Napalua lattan ni Manang Rosie. Diak ammo no asino met ti malagipna. (jmp)

EUGENIO

NARIWET pay ngem addan ni Eugenio, 27, iti igid ti baybay ti barioda a Cabuaan. Nakasiorts iti asul nga inasmanganna iti puraw a kamiseta. Naka-rubber shoes. Bagayna la unay iti takderna a lima kadapan ken lima pulgada ti apsay a buokna. Kimmampuso ti rupana. Nabayog ti barukong ken namsek dagiti piskelna.
Impasirna iti daya a yan ti daklis da Ama Pistong. Adda pay laeng iti dati a puestona. Ngem dua ketdin ti barangay. Impatona lattan a dimmur-asen ti pagkalap da Ama Pistong.
Ngem ketdi, dina makita dagiti bugador wenno tao ti daklis. Madamdama pay siguro, nakunana iti nakemna. Kas pay la idi, nakunana pay. Nakasingising no kuan ti init no sumalog dagiti bugador. Saan a kas kadagiti agsigay wenno agbantak ‘diay taaw nga apaglabes pay laeng ti tengnga ti rabii, addadan nga agkalkalap.
Simmango iti laud. Immanges iti nauneg sakbay a rinugianna ti nag-jogging. Manon a tawen a di nagwatwat? Sangapulo?
Adda pay laeng idi iti Umuna a Tukad ti haiskul idi masumokna ti agwatwawatwat iti baybay. Asideg laeng ti balayda iti baybay. No palausen ti manarita, arigna pannakaparaanganna laeng daytoy.
Tumremen dagiti ling-etna. Ngem nakarikna ketdi iti talinaay no kasta nga aprosan ti naumbi a palayupoy. Lallalon a maitayok ti riknana no matimudna ti panagburak dagiti dalluyon.
Iti panagriknana, kasla adda makulding a kuerdas iti kaungganna a manggubbuay iti rikna a manglapunos iti pusona. Nabayag a dina narikna ti kasta!
Naipasirna dagiti babassit a lawag iti taaw. Dagiti sigayanen dagiti, nakunana iti nakemna. Wenno dagiti napan nagbantak. Sumang-atdan.
Iti kaaddana iti siudad, saan a dina napanunot dagiti kalugaranda a mangngalap. Naisipna a babassit a bannuar dagitoy ta no awanda, asino koma ti mangsuplay iti taraon nga ikan wenno lames a kasapulan ti tao?
Wen, agpayso, kaaduan kadakuada—no di man amin—ti di nakaadal. Ngem adda met siribda a di mabatok dagiti nakaimet iti diploma. Pangarigan: Kasano koma nga ammoda a kayat dagiti ikan ti appan a lupot a nabungon iti silengsileng ti sigarilio? Wenno kasano nga ammoda a maibubo dagiti ikan no malakubda iti daklis a dida ket ipennek ti bumatok tapno malusotanda ti agtatapaw a bubo? Kasano koma nga ammoda ti yan ti pangen dagiti ikan babaen kadagiti babassit a pagilasinan?
Wen, saan a nakaadal dagiti mangngalap ngem kenkuana, iggemda ti silaw a nanglawag iti panunotna tapno masapulanna ti tulbek a nangitunda kenkuana iti sabali a rupa ti biag. A saan laeng a paadipen iti nariinganna a rigat ti biag!
Immanges iti nauneg. Dina malapdan ti isasangbay dagiti ladawan iti panunotna…
NALADAWKA manen, Eugene! Apay kadi? Secon perioden!
Sorry, Sir… naladawak a nakariing.
Ngata? Dayta lattan ti kanayon a rasonmo. Ti ketdi kunaem, naggapuka manen iti biliaran!
Saan, Sir! Napuyatanak a talaga, Sir…
Ta apay koma? Ay, Eugene, dimon ballikugen ti panunotko! Ammok, kanayonka kadagiti pagbibiliaran. Addada mangidandanon kaniak. Kas ita, kunada a nalabsandaka dita nagsulian ti plasa. Im-imasem kano ti agtudtudok!
Saan a nakatimek. Ngem naalana met laeng ti riknana, Saan a pudno dayta, Sir!
Ulbod ti nangidanon kadakayo!
Saan ngata a sika ti napeklan nga ulbod? No awan pasnekmo nga agadal, napipia pay nga agsardengkan. Buongka laeng iti ulo! Saysayangem ti panawenmo ken kuarta dagiti nagannak kenka.
Sir…
Maminsan pay a maladawka iti klasek, dikan pastreken! Nalawag, ha?
Yes, Sir!
Good! Tandaanam dayta. Paayabak dagiti dadakkelmo…

WHERE is your project, Eugene? Dimo kunaen nga awan manen? Sika man laengen ti di nangipasa idi first grading!
Diak pay nalpas, Ma’am. Nagadu ti obrak ‘diay balay ket diak nasango. Ngem ikarik nga ipasak apaman a malpasko…
Namnamaek dayta. Ngem, ne, siguraduem laeng ti ibagbagam. Ikkanka iti dua nga aldaw a pawayway. Laglagipem, panagkokompiutanen iti grado!
Yes, Ma’am!

NGEM saan a natungpal ni Erwin ti karina. Nagangayanna, ti laeng Filipino a subjectna ti naipasana.
Iti iseserrekna iti maysa nga aldaw, nadlaw ti maestroda iti Math a nakainom.
“Eugene, I gave you last chance but here you are… under the influence of liquor!” naitebbag. “Kaano pay a nasumokmo ti nagbalin nga er-er?”
Nabainan. Panagriknana, kasla asin a marunrunaw iti sango dagiti kaklasenna. Kasla kayatna a disnogen ti titserda. Awanen ti rupana iti sabsabongenna.
Dina la mailugar ti agsermon! inngayemngem ti unegna. Wen, basolna. Ngem maitutop kadi a mapabainan iti sango dagiti kaadalanna. No apay met ngamin a dina napagkedkedan ti awis dagiti barkadana iti sabali a pagadalan!
“Mr. Matias, from now on, don’t enter my class if you’ll not bring your parents! I want to talk with them!”
Nagtung-ed laeng.
Iti kaungganna, adda agpilit a rumkuas iti babawina ngem no apay a kasla nakakawar nga awan gawayna no sumpeg ti silud ti barkada.
Maaw-awananen ti ganasna nga agdal. Ngem no agsardeng, pangalaanna ngarud iti kuarta a pangsustinerna kadagiti bisiona? Agturpos idin iti elementaria idi masumokna ti agsigarilio. Itay laeng first yearda a rinugianna ti simmimsim ti nasanger.
Ania ngata ti aramiden da tatang ken nanang no maamuanda ti ar-aramidek? simnek iti kaungganna. Malmaluenda? Daytan ti dina ipalubos!
Ammonan ti aramidenna apaman a maksangpet iti balayda.

MALASINNAN ti masanguanna. Narusepen iti ling-et. Ngem dina amrikna ti bannogna.Limmag-an ketdi ti riknana.
Agsungaden dagiti barangayan. Maysanmaysa ti nagiddep kadagiti silawda.

NAGGAPUAM? Apay a dika simrek?
Napanak ‘ta baybay, ‘Nang…
Kinuam? Adda pay klasem, dika ketdin simrek! Ania la unay, ‘ya, ti ayatem nga agballog?
Nakipagsang-atak kadagiti barangayan, ‘Nang. Nagadu ti nabagik. Daytoy man, ne. Nagdadakkelan a kabalias!
Dayta ti ayatem! Pati panagadalmo, isakripisiom! Ammom kadi, Balong, a sika met la ti maabakan kadayta nga ar-aramidem?
Nanang…
Agbaliwkan sakbay a maladaw ti amin. Mabainakon iti eskuelaanyo. Namin-anon a pinaayabandak ngem dimo met idandanon. Aglalaok ti irasrasonmo. Naimbag ta nakitanak ti maestroyo ket isun a mismo ti nakaammuak kadagiti aramidmo.
Diak nga’d mayulo ti agbasa, ‘Nang… ‘ray an-annuek. Kasla tumaytayab ti panunotko no addaakon iti uneg ti kalse…
Gapu ta barkada lattan ti linaonna. Padasem a lipaten ida ket ipamaysam ti panagbasam, siguraduek a makasurotka, Balong.
Nasaysayaat laengen nga agsardengak, Nanang…
Di mabalin! Ta ania koma ti aramidem? Balong, aramidenmi amin a kabaelanmi ken tatangmo tapno makalpaska laeng. Yaradomi ti bagimi no dayta ti masapul.
Ngem sayang ti kaurta, Nanang…
Ania ti nangngegko? Apay dimo kayaten ti agbasa, ha?
Diak mayulo, Tatang. Kinapudnona, gistayan awan naipasak a subjectko…
Dayta ti maal-alam iti barkada!
Pakawanendak, Tatang.
Pak!
Huston, Pidong! Kaasi ‘ta ubing!
Bay-annak, Baket, ta ikkak iti pagnakmanna!
Saan, ‘Tang! Annaykooo… Annaykooo! Nanang!!!
Huston, Lakay… Huston!!!

NASLEPEN. Ngem awan latta ti mariknana a bannog. Kasla pay ketdi pumigpigsa.
Dina nakita ti nagkalian iti tarukoy. Nabaddekanna ti iking daytoy. Naimbag ta natimbengna ti bagina ta di ket koma naidaramudom. Ngem nariknana a kasla nagligasi ti lansalansana.
Intugawna nga inilut idi mariknana ti sakit…

DIKA met pay nakasukat dita, Eugene?
Masadutak, Nanang.
Masadut? Di kad’ daytoy ti kinayatmo? Ti saan nga agbasa? Sa ita…
Makabannog ti sumalog iti talon…
Ngem dika mabannog nga agbaliodong.
Nanang…
Nasurot ti kayatmo nupay nasakit ti nakemmi. Ta kas nakunam, di sumrek ti adal.
Nakapudpudot ‘diay talon!
Anusam, a, ta isu met ti kinayatmo. Addaka koma ita iti pagadalan no dika nasukir! Ala, agsukatka ketdin ket, ne, agbannawagen…
Diak kayat!
Kayatmo ti mabaut?
Diak kayat kunak ket!
Pidong!!! ‘Maykad’toy man!
Apay kadi? ‘Sagsaganak ‘toy pagbatbatan!
‘Toy anakmo…
Saanen, ‘Nang, Agrubuatakon…
Nasayaat!
MARIKNAK ti babawim, Balong. Ngem nalpasen ti amin. Awanen ti mabalinko. Intangepen ni tatangmo ti gundawaymo a mangituloy iti panagbasam. Nauman.
Ania ket ngamin a rigat ti panagbiagtayo, Nanang…
Isu a kasta la unayen ti panangyalubogmi kenka tapno makalpaska koma met iti kareram. Ngem sabali met ti inar-aramidmo.
Ikarik, Nanang, umlaut-otak iti kinjarigattayo.
Kasano?

ANIA ti nalpasmo?
Awan, Sir.
Nagturedkan nga agaplay. Ken, ne, nagubingka pay. Manomon?
Disisais, Sir.
Kabaelam ngarud ita ti agbalin a peon?
Nariturak iti trabaho iti talon ken baybay, Sir.
Good. Sige ngarud, mangrugikan. Ngem saan a kas kadagiti sueldo dagiti kaduam ti maawatmo.
Ayos laeng, Sir.
No adda umay aginspeksion, aglemmengka! Narigat ti makasuan!
Dua lawas idin ni Eugene iti siudad. Naibusen ti intugotna a kuarta a linibasna ngem di met la makasapulen iti panggedanna. Napadasanna ti nagidda kadagiti kalkalsada. Kadagiti sirok ti rangtay a no dadduma, kamaten ida dagiti polis. Ti la pagtartarayanda.
AWAN pay dua a lawas, nariknanan a dina kabaelan. Nagikkat. Tinuladna dagiti ubbing a nakitana kadagiti dalan. Nangala iti lupot sa binabasana. Punasanna dagiti lugan. Mayat idi damo ta adu ti makuartana. Ngem kimmisang idi adudan nga agiinnagaw.
Nagakar-akar iti puestona. Ngem isu la nga isu. Agsasallupang dagiti ubbing a kakompetensiana.
Napintas a narigat ti trabahona. Adda dagiti galante a mangyawat iti pinapel. Adda met dagiti baribar ti kinataona. Iseniasda ti pannakapunas ti luganda ngem inton malpas, insiweten ti pamay-anda iti luganda apaman nga ag-green light.
Iti maysa a malem, di nasiputan ni Eugenio ti maysa a kotse idi agtaray koman daytoy a mangdalus iti lugan ti nangpayapay kenkuana. Nadungpar. Addan iti ospital idi agsubli ti puotna. Pagsayaatanna ta di napuruan.
Anak ti maysa a businessman ti nakaatal kenkuana. Innala daytoy idi makapaimbag kalpasan a naistoriana ti kabibiagna.
Nagbalin a washboy ken hardinero. Libre amin a masapulna. Laeng, iti garahe a maturog. Inurnongna amin a nasueldona.
Naanus ni Ma’am Violy a nagbalin nga amona. Idi agbayag, mapalubosanen a mapan agpasiar a maymaysana.
Nagsursuro nga agmaneho idi agbayag. Isun ti nagbalin nga opisial a drayber ni Ma’am Violy ta apagisu met nga agretiro ti drayberna, ni Mang Kulas.
No kasta a rabii, sumpeg ti iliw iti barukongna. Malaglagipna dagiti dadakkelna. Mapespespes ti barukongna ta maamirisnan dagiti nagkamtudanna a kas anak. Dakkel ti babawina iti dina panangikaskaso ti panagbasana.
Mautobnan no kasano kadakkel ti sakripisio dagiti nagannak kenkuana. Sakripisio a rumbeng koma a sinupapakanna babaen ti panangigaedna nga agbasa. Ngem anian, ‘ya, ta napigpigsa met idi ti guyod ti barkada.
Inkari ngarud ni Eugenio a masapul nga agballigi kadaytoy a yaadayona. Ta anianto laengen ti rupana nga isarangna idiay Cabuaan no agsubli nga imaima?
Impakadana ken ni Ma’am Violy ti panagbasana iti rabii. Nakayaman iti dakkel ta pinalubosan ti amona. Inkari pay daytoy a tulonganna.
Ngem dimteng ti dina ninamnama a pagteng. Ur-urayenna ti amona iti maysa a malem iti sango ti pasdek a pagtartarabahuan daytoy idi dumteng ti nobio daytoy. Langana ti makapungtot unay.Naggapu iti uneg ti pasdek.
Panawamon ti amom. Siak ti mangitulod kenkuana! naitebbag.
Ngem, Sir…
Nalawag ti nangngegmo. Saanka met ngata a tuleng!
Imbilinna nga urayek, Sir…
Ibagbagak ngaruden a dimon urayen. Dika kadi makaaw-awat? Nalpasen a nagpatangkami.
Agtungtungpalak laeng iti naibilin kaniak, Sir…
Shit! Ania, ‘ya, ti kayatmo? Bugtakenka pay tapno agtungpal laeng?
Maawatannak koma, Sir. Agingga a di ni Ma’am ti mangibaga, diak pumanaw ditoy.
Napampag ti ridaw ti kotse. Rummuarka man dita ta agsaritata iti nalapat!
Nagtungpal. No agaramid iti dakes, kabaelak met siguro a salakniban ti bagik, nakunana iti nakemna. Nataytayag ti nobio ti amona ngem iti tantiana, nalakana laeng a padsuen no kaskasano. Amang a nabukbukel dagiti piskelna.
Kinuelio a dagus ti nobio ti amona apaman a nakaruar.
Ibbatandak, Sir…
Asino ti pagpangpangasmo, ha?
Awan, Sir. Kunak met nga agtungtungpalak laeng iti bilin.
Apay, dinak patpatien?
Saan nga iti dayta, Sir…
Nakakalalaki ka. ‘Lam mo ba ‘yun?
Dina napakadaan ti pannakaparusokna. Uray la nagpatangken ti tianna iti sakit.
Ngem idi piduaen ti lalaki ti mangdangran kenkuana, siaalibtak a rimmuk-at ket sinanggana ti gemgem nga agdisso koma iti rupana. Tiniritirna daytoy. Napaikkis iti sakit ti nobio ti amona nga agingga a kadagita a panawen ket dina pay ammo ti kinataona.
Idi ibbatan ni Eugenio ti kalabanna, saanen a maipinta ti rupa daytoy. Naklaat laengen idi paturongan daytoy iti paltog.
Agsardengka, Leon! timek ni Ma’am Violy.
Ngem immawengen ti kanalbuong.
Ti ammona, daydin ti kanibusananna. Ngem naasi ti Dios. Kalpasan ti uppat nga aldaw a pannakirangetna ken ni Patay, nagballigi met laeng. Bassit la a kibaltang, ti koma pusona ti sinalput ti bala.
Naammuanna idi agangay a nagsubang gayam da Ma’am Violy ken Sir Leon. Agpilit kano ti naud-udi nga agdiscoda ngem madi ni Ma’am Violy. Iti ngamin naglabas, nadlaw daytoy ti kinagaraw ti nobiona. Sabali laeng dagiti damag nga adun nga annak ni Eba ti pinagsangitna.
Gapu ta saan a maipilit ni Sir Leon ti kayatna, inatapen daytoy nga adda relasionda ken ni Eugenio. Di pulos immapay iti panunot ni Ma’am Violy a rikiaren ni Sir Leo ni Eugenio.
Tapno awanen ti adu a sarita, ti pamilia ni Sir Leo ti nakaammo amin iti gastos iti ospital. Katukad dayta ti panagulimekna lattan. Nupay sumkad ti riknana, immannugot lattan. Pangalaanna koma iti gatad a busbosenna. Sa maysa, dakkel a tao ti ama ni Sir Leo. Politiko daytoy!
Apaman a nakapaimbag, nagpakada ken ni Ma’am Violy. Di a palubosan daytoy ngem nagpilit. Inrasonna nga amangan no sublian ni Sir Leo ket nakarkaronton ti mapasamakna. Aglalo ket insinan ni Ma’am Violy daytoy.
Inkari pay ni Ma’am Violy ti pannakanayon ti sueldona tapno saan laeng a pumanaw. Narigat kano ti agsapul iti drayber nga addaan iti nasin-aw a puso a nakitana kenkuana.
Nupay nasakit met ti riknana a panawan ni Ma’am Violy, awan ti naaramidanna. Napigsa ti pammatina a sublian ni Sir Leo. Naammuanna idi agangay a tirong daytoy.
Naawatan met laeng ni Ma’am Violy aglalo idi ipalgakna nga agsublin iti barioda. Sakbay a pimmanaw, pinapetpetan daytoy iti sobre a naglaon iti kuarta. Para kano iti pagbasana!
Napalaus a panagyamanna ken ni Ma’am Violy.
Ikararagko ti panagballigim.
Agyamanak, Ma’am. Dikayto malipatan.

IMPAGNAPAGNANA idi mariknana a nakagin-awa ti sakana itipanangilutna. Ngem no kua, mariknana a sumakit daytoy.
Inkeddengna nga agbueltan. Magna laengen.

Pakawanendak, ‘Tang, ‘Nang…
Anakko, ‘ya… hu-hu-hu. Pianragsaknakami kadaytoy a panagsublim. No mano a tawen a nagdandanagkami kenka… a nangikarkararag iti panagsublim.
Pakawanennak koma, Anak, kadaydi inaramidko kenka…
Tatang, siak ti tumutop nga agkiddaw iti pammakawan kadakayo. Pagyamanak pay ketdi daydi a pagteng ta isu ti nanglukat kadagiti nakullaapan a matak.
Ania ita ti planom?
Baliwak ti mangrugi, Nanang. Napaayak iti yaadayok. Diak natungpal daydi nakunak. Ngem ammok, adda pay laeng narimat nga agsapa nga agur-uray kaniak.
Hustoka, Anak. Namnamaem, addakami iti likudam.
Ituloyko ti agbasa, Tatang, Nanang…
Dika ngarud mabain ita ket bullakaykan?
Awan lakay iti adal, Nanang.
Sakbay a nakapaenrol kadayta a panagseserrek, nangngegna iti radio ti maipanggep iti Non-Formal Education wenno NFE. Simrek ditoy.
Padana nga addan edad dagiti kaklasena. Maymaysa ti rason dagitoy no apay a dida naituloy ti nagbasa: kinarugat ti panagbiag. Ngem dina imbain nga impalgak ti rasonna: ti kinabaliodongna.
Out-of-school youtda nga agkakaadalan. Sabado ken Domingo a sumrekda. Ngem naynay ketdi dagiti skills training nga iwaywayat kadakuada ti TESDA wenno Technical Education and Skills Development Authority. Ditoy a nasursurona no kasano ti aglaga iti baki, sagatan, labba, bigao ken alat manipud iti kawayan. Nasursurona pay iti agaramid iti pinggan, tray, basket ken flower vase manipud iti iit ti niog.
Limmawa ti paniriganna iti biag gapu iti napasnek a panangisuro kadakuada dagiti taga-TESDA. Bayat ti panagadalna, makategged payen. Naruay dagiti kawayan iti laud ti balayda ket ditoy a napanunotna nga impatakder ti Eugene’s Handicraft.
Nagbalin a sukina dagiti mannursuro iti nadumaduma a pagadalan. Uray payen dagiti restaurant.
Itay laeng napalabas a bulan, nasursurona payen ti nagaramid iti sala set manipud iti kawayan. Narigat ti trabaho ngem mariknana ti pannakapnek. Innalana dagiti kabagianda nga awan met laeng ti masnop a trabahoda. Sinuruanna dagitoy. Isudan ti nagbalin a katulonganna iti impasdekna a negosio.
Nangituyang ti NFE iti qualifying exams. Maysa kadagiti napagasatan a nakaipasa itoy. Naikkan iti diploma a katukad ti diploma dagiti nagturpos iti haiskul. Napalalo ti ragsakna.
Nagenrol iti Electronics iti TESDA Tuguegarao. Ditoy, natenneb a husto gapu ta addaan iti padas ken sumangkatenneb met dagiti mangisursuro kadakuada. Panggepna ti mangipatakder iti Electronics Shop iti ilida apaman a makalpas. Ammona, bassit laengen nga anus, magaw-atnan ti balligi.
Planona pay ti mangala iti degree course. Dakkel a pagyamananna ta babaen ti EO 358 nga imparuar ti agdama a pangulo idi Setiembre, 2004, makreditton dagiti agdama subjectna inton sumrek iti university wenno college. Kayatna met nga uray kaskasano, maawagan met a degree holder!

NAKASINGISINGEN ti init idi makagteng iti simmaloganna itay a pantok. Immanges iti nauneg. Nabang-aran. Agawiden. Agsubli pay ‘ton leppas-pangngaldaw idiay siudad ti Tuguegarao. Makabulan pay, malpasnan ti kursona. Maisagutanna met laeng dagiti nagannak kenkuana ti naan-anay a balligi.
Napaisem idi ibansagna ti panagkitana iti yan da Ama Pistong. Sumalsalogdan. Iwayatdan ti daklisda! Rinugianna metten ti umaddang… -jmp