ITI RIGAT KEN NAM-AY…

DAYTOY ayat, patiek unay a namsek kadagiti di namnamaen a pasamak a no awan ti natibker a pundasion ti binangon nga ayat, marippuog ti lubong dagiti maseknan. Ngem ti ayat a natenneb iti kari a nagramut iti pammati ti Dios, sumam-it pay dayta nga ayat.
Dua tawenmin nga agdendenna a kas agassawa ken ni baket idi agpasiarkami idiay Baguio. Mayo 1993 daydi; kapudot ti panawen. Napagnumuanmi ken baket ti umanges met bassit kalpasan ti awan ressatna a panagtrabaho.
Agpadakami a mannursuro ken ni baket iti ilimi a San Gregorio. Haiskul ti isurok idinto nga elementaria kenkuana. Makuna ngarud nga awan parikutmi iti panagbiag. Malaksid itoy, nalaingak pay nga agmulamula iti bangkag ken adda bassit a talon a suksukayek. Ti kayongko a kasinsin ni baket ti mangtultulong kaniak.
Ti laeng rigatna, awan pay anakmi a pannakaliwliwami koma no kasta nga aggapukami iti trabaho. Pamrayanmi latta ti makirinrinnay-aw kadagiti kaanakak, annak ni ading, a maay-ayatan nga agay-ayam iti paraanganmi gapu iti kinaadu ti bunga dagiti kayo iti aglawlawmi.
Nagkaadalanmi ken ni Maria Gina, ni baket, iti haiskul. Iti damok a pannakakita kenkuana, awan man la ti simgar a dutdotko. Saan a pananguyaw, ngem medio adda pugpugotna. Gapu siguro ta tultulonganna dagiti dadakkelda iti talon.
Black is beauty? Diak ammo.
Numero uno idi ni Maria Gina iti seksionda. Siak? Toppuak iti section one a yanko. Ngem saan met ketdi a siak ti kadambelan. Kinapudnona, maikasiamak idi agturposak iti elementaria. Makuna a napabutnganak laeng. Kasano, nagtitipon dagiti balediktorian idi elementariada iti seksionmi. Agpipinnangatoda iti isbo! Ti ket suronkon! Mapeluanak man idi.
Idi ag-third yearkamin, nayalis ni Maria Gina iti seksionmi. Diak ammo no nairanrana laeng wenno sutil ni gasat. Idi urnosennakami ni Ma’am Shirley, nagabaykami ketdin!
Nupay adda pannakasuronko, diak lattan nagtagtagari. Saan met a panangbagkat iti bukod a bangko ngem adda met kupikopko a langa. Kunkuna ngarud dagiti maestrami a kabisbisngayko ni Rizal, ti Nailian a Bannuar. Ala-del Pilar kan’ pay ti rupak. Ania ketdin a tangar dagiti lapayagko!
Adda met ketdi ebidensia. Agsasallupang dagiti annak ni Eba nga umas-asideg kaniak. Saan laeng a dagiti kaadalanmi no di ket uray dagiti adda iti lower years. Pasaray mangngegko nga agpipinnallilit dagiti labsak a grupo dagiti babbai.
Nalaing met ketdi a makibagay ni Maria Gina. Uray no diak idi a pagpagunian, ta masuronak ngarud, isu ti umuna a makipatang kaniak. Adda dita nga agpadawat iti papel. No saan, awisennak nga agkuyogkami nga agmerienda. A kanayon met a paayek. Amkek a kumayakay dagiti babbai no makitada a kakuyogko!
Ti ketdi nadlawak, awan ti pannakagurana. Nalaing latta kaniak.
Nadlawko ketdi nga immadayo ti rikna dagiti kaadalak a babbai. Didakon padawatan iti papel a kas idi second yearkami pay laeng. Agselosda, dayta ti amok.
Idi makatngan ti klase, diakon maawatan ti riknak. Kayatko, kanayon a makitak ni Maria Gina. Ania daytoyen a marikriknak? kinunkunak iti bagik. Ayat kadi?
Malaksid iti dina panagpaatiw iti klase, agminar payen ti kinapintasna. Saanen a kas idi damok a makita a nakataytayengteng ti kudilna. Nagluposen. Idi laeng met a madlawak ti kimmampuso a rupana, ti narungpi a bibig, ken ti tinubtubay a bagina. Saan gayam a paatiw kadagiti babbai iti pagadalan! Aglalo ket ngatan no adda pangistimarna iti bagina.
Nagbalinak a naasideg ken ni Maria Gina. Naisursurotak kenkuana iti library a diak man la pulos a nastrek idi dikam pay nagkaadalan. Mangnamnamaak latta idin kadagiti kopiak (wenno ad-adda a makuna a kinopia dagiti kaadalak a babbai para kaniak). Dita a nariknak a duma ti agbasabasa kadagiti libro.
Bigbigek, iti dayta nga inaramid ni Maria Gina ti ngimmatoan dagiti gradok. Nagangayanna, nakagam-udak iti top fifteen idi agrikep ti klase idinto a maikalima isuna.
Iti kadayta a bakasion, saan a diak napan sinarungkaran ni Maria Gina iti balayda. Nasayaat met ti impakpakitana kaniak. Kasta metten dagiti nagannak kadakuada.
Iti maudi a tukadmi iti haiskul, isun ti panangipudnok iti riknak kenkuana. Diak la koma pay idi nga ipeksa ngem isu siguro ti kiniddaw ti panawen.
Addakami idi iti bahay-kubo iti likudan ti JICA building a yan ti kuartomi. Reprepasuenmi ti assignmentmi iti Math. Naklaatak laengen idi damagenna no ania a talaga ti riknak kenkuana. Kanayonda kano ngaminen a sutilen ‘daiy lugarda. Gapu dayta kadagiti mangangngeganda a daniwko iti radio a maisagut laeng kenkuana.
Impudnok ti riknak. Nga ay-ayatek. Nga isu ti amin iti biagko. Ti bugas dagiti daniwko.
Kunak no makagura. Ngem nasam-it ketdi nga isem ti insubadna. Agtatapawak idi iti ulep iti panagriknak. Kastoy gayam, kinunkunak iti bagik. Diakon masdaaw no apay nga adu ti agbaligtad ti lubongna gapu ken ni ayat.
Nagbalin a naragsak ti relasionmi ken ni Maria Gina. Ngem nagsina ti dalanmi idi agkolehiokamin. Naagbasa ‘diay Laoag idinto nga iti Tuguegaraoak.
Mayat met pay laeng ti sinnukatmi iti surat idi damo (ta di pay idi nga uso ti selpon). Ngem idi agbaybayag, manmanon nga adda maawatko a subalitna.
Nagbalin a naliday dagiti simmaruno nga aldawko.
Ngem saan met ketdi a naapektaran ti panagbasak.
Iti kolehio, adu a babbai ti nagbalin nga asideg kaniak. Ngem awan ti nangidatonak iti ayatko ta ni laeng Maria Gina ti linaon ti pusok. Adu a kantiaw dagiti barkadak ta awan kano met laengen ti yam-ammok kadakuada a siotak.
“Nagadu nga upa nga umas-asideg kenka, dimo pay la sarigsigen ida!” sangkakunada.
“Agbasaak pay,” dayta met ti sangkarasonko.
Ngem kinaagpaysona, kayatko laeng a tungpalen ti karik ken ni Maria Gina idi agturposkami iti haiskul— nga isu laeng ti pangisagutak iti ayatko.
Nalpas ti kursok a BSE nga awanen ti komunikasionmi ken ni Maria Gina. Diak met masarungkaran iti balayda bayat ti panagadalmi ta manmano nga agawid. Nadamagko laengen a nagpa-Manila daytoy idi agbakasionakon. Mapan kano agisuro sadiay. Isu met a naawatak iti maysa a pribado a pagadalan iti ilimi.
Sabagay maawatak ti nobiak. BEEd ti inleppasna ket marigatan a sumrek iti ilimi. Atiddog ti pila dagiti aplikante. Nayonan pay ti kinapudno a no awan ti am-ammom, narigatka a makastrek.
Kunak no dikamin agkita pay ken ni Maria Gina. Ngem kalpasan ti tallo a tawen a panagnaedna ‘diay Manila, nagawid met laeng. Ngem adda metten kinakuyogna a simmangpet. Nobiona kano kuna dagiti nangidanon kaniak iti kaaddana.
Panagriknak, kasla mabriat idi ti barukongko. Insukatnakon nga awan pay ti pormal a panagsinami? Kasta kadi lattan ti kalakana?
Inkeddengko a sarungkaran apaman a nakaawid ti nasao a nobiona. Nasdaaw idi makitanak.
Saanakon a nagpalpalikaw pay. Diniretsak a dagus no adda pay laeng pategko kenkuana. Kayatko a maammuan a dagus tapno ammok ti pagluglugarak.
Ngem siak met ti naklaat iti impalgakna. Dina gayam a nobio ti lalaki. Kasinsinna kano a nakipagnaedanna ‘diay Manila.
Inriingko ti relasionmi. Napalalo a ragsakko idi patalgedanna nga ay-ayatennak pay laeng. Isu kano ta nagawiden tapno makapaglinnawagkami ta adun dagiti nagkamtudanna iti relasionmi. Ken maysa pay, amangan kano no maunaanda kaniak. Ta di met limed ti reprep nga agkursonada kaniak.
Natinong ngarud a dagus ti kallaysami. Daydi ngatan ti karagsakan a paset ti biagko.
“Iti rigat ken nam-ay, Father, ikarik nga ayatekto ti asawak nga awan panaginkukuna…”

SUMANG-ATEN ti bus a naglugananmi ken ni baket iti Baguio idi maysa a delivery truck iti masanguananmi ti nakapegpegges ken agiwas-iwas pay ti tarayna. Ti kanabraang ti naudi a napuotak.
Idi agmulagatak, addaakon iti uneg ti ospital. Riniknak ti bagik. Naut-ot. Adu ti garumiadko ken kasla nabulbulo ti bagbagik gapu iti pannakaipitko.
Napakaruan ni baket. Comatose ti kasasaadna a nariingak.
Nupay marigatanak, nagpilitak a makakita ken ni baket. Nakaay-ay-ay langana. Kasla natay daytoy iti katrena. Nagarubos dagiti nabuslon a lua kadagiti matak. Dimo baybay-an, Apo, naitanamitimko.
Nupay comatose ni baket, kabalinanna ketdi ti umanges iti bukodna. Saan a kas kadagiti dadduma a kasapulanda ti oxygen.
Inyalisda ni baket iti Manila. Kalpasan ti agarup dua lawas, nakapuot met laeng. Addaak idin iti abayna ta nalainganakon.
Pinagdalanda ni baket iti theraphy. Kayatda kano a kitaen no di met laeng naapektaran ti panunotna iti nakaro a pannakakutogna.
“Saan ba lulubog ang araw?” sinaludsod ti therapist.
Minulenglengan laeng ni baket. Sumungbatka, baket, please…
“Timog,” napnuan pannakkel nga insungbatna.
“Sino ang Presidente?”
“FVR.”
“Saan ka nakatira?”
“Pammoboan.”
Pammoboan, ti yan da katugangak. Wen, Baket, agawidtanto iti yan da nanang…
“Asino ti asawam?” inamadko.
“Awan pay asawak.”
Nagkinnitakami iti therapist.
Rimmuarak iti kuarto a kasla mabsang nga iket ti barukongko. Tulongam ti asawak, Lord…

NAPARDAS ti panagimbag ni baket. Ngem napukawnan ti lagipna. Kasla naunas nga ulep ti lagipna kadagiti naragsak a kanito a panagdennami. Dinak payen mailasin. Nagbalinak a ganggannaet iti imatangna!
Diakon mapagsusurot dagiti aramidko. Adda payen dagiti aldaw a kasla maaw-awananak. Patpatibkerek laeng ti bagik. Dimo inted daytoy a pannubok, Diosko, no diak kabaelan…
Impakitak dagiti ladawanmi idi nagkallaysakami bareng kunak no agsubli ti lagipna. Anus, anus, anus… idinto nga inyandingayko iti bagik. Mamatiak ngamin nga agsublinto met laeng ti naan-anay a panunotna.
“Siak dayta lalaki,” kinunak. “Sika met dayta babai, Maria Gina.”
Ngem awan ti reaksionna. Dimmegdeg ti dagensen iti barukongko.
Inaldaw latta ti pannaka-therapy (physical ken speech) ni baket. Nasursuruan pay a nagna. Kasla mapespespes ti barukongko iti makitkitak a kasasaadna. Mayaddangna met ketdi ti makanawan a sakana ngem pulos a dina maingato ti makanigid. Ulodenna. Kinuna ti doktor a naapektaran ti frontal lobe, ti mangtengtengngel iti personalidad, emosion ken pangngeddeng ti tao, ti utekna. Kasta kano metten ti parietal lobe a makaammo iti panangawatna iti lengguahe ken matematika.
Ngem diak latta nauma a nangtartarabay ken ni baket nupay ganggannaetak kenkuana. Mangnamnamaak nga agsubli met laeng ti naan-anay a panunotna. Masapul laeng ti panangtaripato kenkuana.
Ti nasakit, namin-ano a pinagawidnak. A pinagsasawannak. Dinak kano am-ammo. Gunggundawayak kano laeng ti kasasaadna.
“Rapistka ket ngata, ‘nia?” kinunkunana pay.
Urayak la naalimpayeng. Naimbag ta adda idi da katugangak ket isuda ti nangatipa iti nakarkaro pay nga isawangna koma.
“Gapu ta ay-ayatenka,” kinunak, “dikanto kabalinan a panawan, Baket.”
Naglibbi. Sa nagkusilap.
Ngem diak naupay. Tunggal pasiarek, ipariknak kenkuana dagiti naglabasanmi. Kanayonko nga igatangan iti prutas, kadagiti paboritona la unay. Pagyamanak met ketdi ta awatennan uray adda panagduadua iti riknana.
Nagsubli ti naan-anay a salun-at ni baket. Inyawidmi a dagus kada katugangak. Ngem dina pulos kinayat ti nagdiretso iti balay. Da katugangak ti sinurotanna.
Gapu ta masemsem iti kaaddak iti balay da katugangak, inkeddengko a sarungkarak lattan nga inaldaw total tallopulo minuto met laeng a biahe manipud iti balaymi.
Agduduma a sagut ti imetko tunggal sarungkarak. Prutas, magasin ken diario a pagaayatna idi dikam’ pay nagasawa. Irantak pay nga ipakita kenkuana dagiti lesson planko bareng adda aggilap iti panunotna ket agsublin ti naan-anay a lagipna.
Ngem awan latta.
Naammuak kadagiti katugangak nga ibagbaga kan’ ni baket a kailiwnak a makita no kastan a makalikudak a nangsarungkar kenkuana.
“Asawam ngarud,” kunkuna kano ti katugangak a babai.
A libbian kan’ laeng ni baket sana isaruno: “Nagsingpet, ‘nia, Nanang?”
“Napudno laeng kadagiti karina kenka idi nagkallaysakayo, Anak,” ti met katugangak a lalaki.
“Ti dakesna, ‘Tang, diak ammo nga asawak. Uray ania a suli ti panunotko ti pangsukimatak, awan uray bassit a matandaanak a nagassawakami.”
Ngem no met sarungkarak, kasla kasuronna unay ti kaaddak. Diak maawatan!

MAKATAWENEN ti napalabas ngem awan met laengen ti namnama nga agsubli ti panunot ni baket.
“Isinamon ti asawam ket mangkitakan iti sabali,” indurog ni tatang iti maysa nga aldaw.
Diak ninamnama dayta a sinaona.
“Total, dimo met ngata pakabasolanen dayta. Ganggannaetkan iti asawam. Naundayen a panawen a dikay’ agdendenna,” innayon ni nanang. “Dimo pagbuoten ti ayatmo kenkuana. Mailiwkamin a maaddaan iti apoko.”
Nariribukanak kadagita a sinao da Tatang ken Nanang. Ania ngata, tungpalek ida? Akuek met ketdi a kasla maib-ibusen ti anusko. Dinak met laengen am-ammo ni baket. Ania ngarud pay laeng ti makagapu tapno diak mangkita iti sabali?
Ngem no met gamdek ti mangsirpat iti sabali, kasla ketdin makonsensiaak. Ania, ita kadi pay ta kasta ti kasasaad ni baketmo a panawam? Di ket sika koma ti ad-adda a mangkita kenkuana!
Iti met naminsan nga isasarungkarko, kinasaritadak iti nalapat dagiti katugangak. Awan idi ni baket ta kimmuyog kadagiti kasinsinna. Nagkakalogda kano idiay bangkag.
“Maasiankami kenkan, Barok,” kinuna ti katugangak a lalaki. “Dakkelen ti sakripisio nga ar-aramidem. Sakripisio a ditay’ ammo no masubadanto pay.”
“Asawak ni Maria Gina, Tatang, ket madadaanak nga agtuok agsubli laeng ti naan-anay a panunotna.”
“Addakami ditan, Barok,” ti met katugangak a babai. “Ngem saanen nga asawa ti pangibilbilanganna kenka. Awanen a pulos ti ammona maipapan kadakayo. Naunasen a naminpinsan.”
“Gapu itoy,” immanges iti nauneg ti katugangak a lalaki, “inkeddengmi ken ni nanangmo nga itedmin ti wayawayam.”
“Tatang?”
“Wen, Barok. Awan pagkunaanmi ken ni nanangmo iti kinapudnom iti anakmi. Ngem dimi met maibturan ti pannakakitkitami kenka nga agsagsagaba. Ditayo ammo no agsublinto pay ti lagipna kenka…”
“Isu a nasakit man daytoy a sawenmi kenka, Barok,” nanaraigid ti lua ti katugangak a babai, “masapul a sumapulka metten iti makatukad iti napudno nga ayatmo. Wen, itedmi kenkan ti wayawayam. Didakanto pulos sidiren.”
Bimmantot ti barukongko kadayta a sinaoda. Diak pay pulos nakauni.
Nagpakadaak nga awan simngaw a timekko.
Iti balay, dagus nga inyumanko kada tatang ti nasao dagiti katugangak.
“Met la gayam! Ania pay laeng koma ita ti pakarikutam?” nakalawlawa nga isem ni tatang. “Agragsakka ketdi, Barok!”
“Ngem ay-ayatek pay laeng ti asawak, ‘Tang,” kinunak.
“Ti ayat, Barok,” ni nanang, “saan a nasayaat no awan ti katukadna met laeng nga ayat. Kayatko a sawen, no siksika laeng ti agay-ayat. Nga awan met ti rikna kenka ti ay-ayatem!”
Dimmegdeg la ket ngarud ti pannakaburiborko.
Lord, tulongannak…
Inyumanko iti abogado ti kasasaadko. Kas kinunana, nawayaak kanon a mangasawa iti sabali yantangay saan metten a maak-akem ni baket dagiti annongenna a kas asawa.
Ti dakes, ni latta baket ti yik-ikkis ti puso ken isip. Kasla kurang ti biagko no diak maimatangan.
Agingga a simmiplot iti panunotko ti maysa a panggep.
Inaremko manen ni baket. Katkatawaannak dagiti kalugarak, uray payen da tatang ken nanang, kadayta nga inaramidko. Asawak, armek? Ania kan’ ti naknakanko?
Ngem uray aniat’ sasawenda, desididoakon kadayta a napanunotko. No talaga nga awanen ti namnama nga agsubli pay ti panunot ni baket, saan met ngata a dakes no ipariknak latta ti ayatko kenkuana iti maikadua a kinataona.
Makakatkatawa met ni baket kadayta nga inaramidko.
“Agpayso ‘di kunak,” kinunana idi ipudnok ti riknak kenkuana. “Nagbalinka laeng a nasayaat ta adda sabali a panggepmo kaniak.”
“Saan, Gie. Ay-ayatenka. Dayta ti agpayso…”
Iti panaglabas dagiti aldaw, in-inut met laeng nga immasideg ti rikna ni Maria Gina kaniak. Naadalna kanon ti kinataok. Saanak kano a mananggundaway. Ta iti ngamin panagpaspasiarmi, diak man la sinagsagid nupay nawayaak koma.
Naurayko met laeng ti nabayagen nga im-impek. Inaklonna ti panagayatko.
“No diak man nasulnitan ti akemko a kas asawam idi, sapay la koma ta iti daytoy a kanito, maipariknak kenka ti ayat a nagrusing iti maikadua a kinataok,” kinunana.
“Agyamanak, Gie,” kinunak. “Namnamaem… dinto agbaliw ti panagayatko kenka.”
Iti simbaan, iti naminsan pay, pinatalgedanmi manen ti ayan-ayatmi ken ni baket iti rigat ken nam-ay… (-jmp)